در روزهای اخیر مساله بازگشت مهاجران افغان از ایران به یک موضوع بحث‌برانگیزی میان جامعه رسانه‌ای و مردم عام افغانستان و ایران مبدل شده‌است و تلاش‌ها برای تخریب روابط حسنه و تاریخی دو ملت نیز جریان دارد. در این یادداشت به چگونگی بازگشت مهاجران افغان از ایران می‌پردازیم و بررسی می‌کنیم که دو کشور چگونه می‌توانند مسیر و روند بازگشت افغان‌ها به کشورشان را مدیریت کنند تا هم مهاجران افغان با حفظ کرامت انسانی به خانه برگردند و هم روابط عمیق تاریخی، فرهنگی و دینی دو ملت درنظر گرفته شود.
بازگشت مهاجران از ایران
شماری از حقوق‌دانان به این باور اند که ایران به عنوان یک دولت مستقل حق دارد که مهاجران غیرقانونی را برای حفظ امنیت و مدیریت منابع خود به کشورشان برگرداند، اما این اقدام باید با رعایت حقوق انسانی مهاجران، مطابق با تعهدات بین‌المللی، انجام شود.
شیرآقا روحانی، حقوق‌دان به خبرگزاری آفاق گفت: «جمهوری اسلامی ایران با همکاری نهادهای جهانی مانند کمیساریای عالی پناهندگان سازمان‌ملل (UNHCR)، سازوکارهایی برای ثبت‌نام و مدیریت مهاجران ایجاد کند تا هم حق حاکمیتی خود را حفظ کند و هم از بحران‌های انسانی جلوگیری گردد.»
در سویی دیگر و بر اساس اصول حقوق بین‌الملل، به ویژه کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو و پروتکل الحاقی ۱۹۶۷، دولت‌ها مکلف اند با پناه‌جویان که به دلیل تهدیدات جانی، سیاسی یا مذهبی به کشور دیگر پناه می‌برند، مطابق اصل «عدم بازگرداندن» رفتار کنند، هرچند ایران به‌گونه رسمی عضو این کنوانسیون نیست، اما در عمل طی پنج دهه، با پذیرش میلیون‌ها مهاجر افغان، نقشی انسانی و تاریخی خود را ایفا کرده‌است و حالا که مهاجران افغان پس از جنگ ایران و اسراییل به‌گونه سیل‌آسا به کشور برمی‌گردند هر دو کشور در تلاش اند تا این روند را به طور منظم مدیریت کنند. مقام‌های امارت اسلامی نیز برای رسیدگی به مهاجران برگشته به کشور ابراز آمادگی کرده‌اند. عبدالسلام حنفی، معاون اداری ریاست‌الوزرا و رییس کمیسیون عالی رسیدگی به مشکلات مهاجران امروز (پنج‌شنبه، ۱۹ سرطان) در یک نشست خبری، گفت که امارت اسلامی با ارایه خدمات چون اسکان، بهداشت و کمک‌های فوری، رسیدگی به وضعیت بازگشت‌کنندگان را در دستور کار قرار داده است و این روند از سوی کمیسیون عالی مهاجران به‌گونه مستمر دنبال می‌شود، آقای حنفی تاکید کرد که در یک ماه گذشته بیش از نیم میلیون مهاجر از ایران به افغانستان بازگشته‌اند و روزانه بیش از ۳۰ هزار تن از طریق گذرگاه اسلام‌قلعه و بیش از ۱۰ هزار تن از مسیر پل ابریشم وارد کشور می‌شوند.
حالا این برگشت با این حجم بالا باعث شده تا شماری از عوامل خارجی به‌دنبال ایجاد شکاف و نفرت‌پراکنی در فضای مجازی میان دو ملت مسلمان باشند.
نفرت‌پراکنی در فضای مجازی
پس از آنکه آتش‌بس میان جمهوری اسلامی ایران و اسراییل در جنگ دوازده روزه، تامین شد، شماری زیادی از مهاجران افغان به‌گونه داوطلبانه رو به سوی وطن کردند و دسته دسته راهی خاک اجدادی خود شدند و هم‌زمان ایران نیز با برنامه‌ریزی‌های از پیش تعیین شده، روند بازگشت مهاجران فاقد مدرک و غیرقانونی را سرعت بخشید که در این میان افراد فرصت‌طلب به آزار و اذیت مهاجران افغان پرداختند و همچنان در تلاش تفرقه‌افگنی میان دو ملت مسلمان شدند، پس از آن نگرانی‌ها از فاصله و شکاف میان این ملت‌ها اوج گرفت که در این شرایط حساس، نخبگان دو ملت نقش حیاتی بر عهده دارند که به شدت مانع شگل‌گیری یا گسترش جریان‌های تفرقه‌افگن و دشمن‌ساز شوند که فضای افکار عامه در هر دو کشور را علیه هم مسموم می‌سازند، تحلیل‌گران نیز معتقدند که استمرار این فضای خصمانه، نه‌تنها به زیان مهاجران است، بلکه به زیان روابط عمیق تاریخی و برادرانه دو ملت نیز خواهد بود.
سید مصطفی مرتضوی استاد دانشگاه در گفت‌وگو با خبرگزاری آفاق گفت: «مردم افغانستان و ایران در طول سال‌های متمادی با احترام متقابل و پیوندهای انسانی در کنار یکدیگر زندگی کرده اند و همچنان به این دوستی ادامه می‌دهند، حلقات مغرض و دشمنان دو ملت هیچ‌گاه با راه‌اندازی کارزارهای رسانه‌ای و فضای مجازی نمی‌توانند دوستی تاریخی و عمیق مردم دو کشور را صدمه بزنند.»
محمد رضا عارف، معاون اول رییس جمهور ایران نیز از پیامدهای دامن‌زدن به اختلافات هشدار داد و از شهروندان هر دو کشور خواست تا فریب احساسات زودگذر و تبلیغات هدف‌مند فضای مجازی که توسط جریان‌های مغرض و نهادهای اطلاعاتی هدایت می‌شوند، را نخورند.
معاون ریس جمهور در واکنش به انتقادهای گسترده از روند اخراج مهاجران افغان، گفت نباید اجازه داد که عوامل خارجی میان ملت‌های ایران و افغانستان شکاف ایجاد کنند.
چرا تلاش‌ها برای تخریب روابط دو ملت ادامه دارد؟
کارشناسان حوزه سیاست معتقدند که تلاش برای تخریب روابط حسنه ایران و افغانستان اغلب ریشه در انگیزه‌های سیاسی، کارزارهای رسانه‌ای و مشکلات اقتصادی دارد و از گذشته‌های دور حلقاتی در تلاش تخریب روابط نیک و حسنه دو ملت بزرگ افغانستان و ایران بوده‌اند، اما در این اواخر تحرکات مخرب در فضای عمومی و رسانه‌ای همچنان قابل لمس است، تحلیل‌گران معتقدند که برخی گروه‌ها یا جریان‌های سیاسی در ایران یا خارج از آن کشور ممکن است از موضوع بازگشت مهاجران افغان برای پیشبرد اهداف خود به ویژه پس از تنش‌های منطقه‌ای، مانند درگیری دوازده روزه ایران و اسراییل، استفاده کنند.
برخی تحلیل‌ها و شواهد تاریخی بیانگر آنست که کشورهای ثالث یا گروه‌های مخالف روابط حسنه ایران و افغانستان، ممکن است از این موضوع برای ایجاد اختلاف بین دو کشور بهره‌برداری کنند.
در عین حال، اما تلاش مقام‌های ایران و حکومت سرپرست افغانستان به شدت ادامه دارد تا جلو تخریب روابط حسنه دو ملت را بگیرند؛ در ادامه این تلاش‌ها امروز (پنج‌شنبه، ۱۹ سرطان) علی‌رضا بیگدلی، سرپرست سفارت ایران در کابل با مولوی عبدالکبیر، سرپرست وزارت مهاجران و عودت‌کنندگان دیدار کرد و هر دو طرف بر ادامه روابط عمیق تاریخی میان دو ملت تاکید کردند و گفتند که به هیچ کسی اجازه داده نمی‌شود که این روابط را آسیب بزنند.
در کنار این، آقای بیکدلی به این مقام بلندپایه امارت اسلامی گفت که سازوکاری مشترک میان سفارت امارت اسلامی در تهران و نهادهای ذیربط ایرانی برای دسترسی مهاجران به دارایی‌هایشان در حال اجرا است.
جمع‌بندی
در پایان این‌گونه می‌توان گفت که تامین امنیت و حاکمیت ملی، از اصول اساسی و غیرقابل انکار هر کشور است و جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان کشور میزبان، حق دارد در چارچوب این اصول در پاسخ به مشکلات واقعی این کشور، سیاست‌های کنترول مهاجرت را اعمال کند، اما در سویی دیگر، مهاجران افغان نیز حق دارند که با حفظ عزت و کرامت انسانی، مسیر بازگشت به وطن اجدادی خود را را در شرایطی آبرومندانه و برنامه‌ریزی‌شده طی کنند، آگاهان امور نیز معتقدند که بازگشت داوطلبانه و عزت‌مندانه، نه‌تنها پایان مسیر مهاجرت است، بلکه فرصتی برای بازیابی هویت، آرامش و امید نیز می‌باشد.
حرف اخیر هم این که باید بپذیریم که پایان مسیر مهاجرت، برگشت به وطن است، بازگشتی که می‌تواند نقطه‌ی عطفی برای ساختن آینده‌ی بهتر نیز باشد.
