ساعت ۱۱:۵۹ شب، نهم سنبله ۱۴۰۰. میدان هوایی کابل شاهد آخرین صحنه بیست سال جنگ بود. ژنرال «کریس دوناهو»، آخرین فرمانده امریکایی، پله‌های هواپیمای C-17 را بالا رفت. لحظه‌ای تاریخی و نمادین ثبت شد: گام‌های آخر یک قدرت جهانی بر خاکی که نتوانست آن را به ثبات برساند. جو بایدن، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، یک روز بعد در کاخ سفید پایان بیست سال جنگ در افغانستان را اعلام کرد: «دیشب در کابل، ایالات متحده به ۲۰ سال جنگ در افغانستان پایان داد. طولانی‌ترین جنگ در تاریخ امریکا.»
جنرال کنت فرانک مک‌کنزی، فرمانده وقت سنتکام نیز خبر تکمیل خروج نیروها را چنین اعلام کر: «من در اینجا اعلام می‌کنم که خروج نیروهای نظامی ایالات متحده از افغانستان تکمیل شده است. آخرین هواپیمای C-17 در ۳1 آگست ۲۰۲۱، اندکی پیش از نیمه‌شب به وقت کابل، از فرودگاه بین‌المللی حامد کرزی بلند شد. راس ویلسون، سفیر موقت امریکا در کابل، نیز در این پرواز حضور داشت.»
لحظات بعد، آسمان نیمه‌شب کابل از صدای شلیک مسلسل‌ها پر شد. اما این بار نه برای جنگ، بلکه برای جشن. نیروهای امارت اسلامی پایان حضور خارجی را جشن گرفتند. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی امارت اسلامی، این روز را روزی بزرگ و مسرت‌بخش برای افغانستان می‌داند. مجاهد افزود: «روز خروج نیروهای امریکایی و آخرین سربازشان روزی بزرگی بود و روز پر مسرت برای افغان‌ها است و یقینی شد که بیگانه‌ها نمی‌تواند در این خاک زیست بکنند و اگر هر چقدر قدرت داشته باشند آخرش به شکست مواجه می‌شوند. همچنان، شکست امریکا به اشغالگران درسی شد که اگر کسی به افغانستان به چشم خوب نگاه نکند و تلاش بکند علیه ما اقدامات داشته باشند، سرانجام جز شکست ندارند.»
اما داستان این شب از دو دهه پیش آغاز شد؛از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، هنگامی که نیویورک در دود و آتش غرق شد. امریکا القاعده را مسئول معرفی کرد و اعلام نمود که این حمله در افغانستان طراحی شده است. امارت اسلامی اما ادعا و درخواست امریکا را رد کرد. چند هفته بعد، به دستور جورج بوش رئیس‌جمهور وقت امریکا، جنگ کلید خورد. در ۷ اکتبر، بمب‌های امریکا بر کابل و قندهار فرود آمدند. با دستور بوش، آتش جنگی افروخته شد که بیست سال در این سرزمین شعله‌ور بود. رئیس‌جمهور وقت امریکا در سخنرانی آغاز جنگ چنین گفت: «به دستور من، ارتش ایالات متحده حملاتی را علیه اردوگاه‌های آموزشی القاعده و تأسیسات نظامی امارت اسلامی در افغانستان آغاز کرده است. این اقدامات با دقت هدفمند برای مختل کردن استفاده از افغانستان به عنوان پایگاه عملیاتی هراس‌افگنی طراحی شده‌اند. دوست وفادارمان، بریتانیا، در این عملیات به ما پیوسته است. کانادا، استرالیا، آلمان و فرانسه، در جریان این عملیات متعهد به اعزام نیرو شده‌اند.»
در نوامبر همان سال کابل سقوط کرد و در دسامبر، قندهار. همزمان توافق بن امضا شد و حامد کرزی به ریاست اداره موقت رسید. بسیاری‌ها نبرد را تمام شده دانستند. اما این تازه آغاز ماجرا بود. در سال ۲۰۰۳، جورج بوش اعلام کرد که مأموریت تمام شد؛ اما واقعیت میدانی چیز دیگری بود. شعله‌های جنگ دوباره با شدت بیشتر زبانه کشید. امارت اسلامی تجدید قوا کرد و از ۲۰۰۶ حملات در جنوب کشور افزایش یافت.
سال ۲۰۰۹ نقطه عطف دیگری بود. باراک اوباما ۳۰ هزار سرباز دیگر فرستاد. در ۲۰۱۱، حضور امریکا به اوج رسید: ۹۸ هزار سرباز. با احتساب نیروهای ناتو، ۱۴۰ هزار نیروی خارجی در افغانستان مستقر شدند. همان سال حادثه‌ای همه‌چیز را تغییر داد: کشته شدن اسامه بن‌لادن در ایبت‌آباد پاکستان.
به تعقیب این رویداد، باراک اوباما رئیس‌جمهور وقت امریکا در یک سخنرانی تاریخی اعلام کرد:
«امشب می‌توانم به مردم امریکا و جهان گزارش دهم که ایالات متحده عملیاتی را انجام داده که منجر به کشته شدن اسامه بن لادن، رهبر القاعده شده است. نیروهای مسلح ایالات متحده در عملیاتی در ایبت‌آباد پاکستان، بن لادن را شناسایی و کشتند و جسد او را توقیف کردند. هیچ نظامی امریکایی در این عملیات آسیب ندید و ما مراقبت کردیم که از تلفات غیرنظامی جلوگیری شود.»
پس از این رویداد بود که چرخشی در مأموریت نیروهای خارجی در افغانستان به وقوع پیوست. امریکا خبر داد که روند خروج نظامی از افغانستان آغاز می‌شود. تا سال ۲۰۱۴، ناتو مأموریت جنگی خود را پایان داد و مسئولیت جنگ به دوش نیروهای افغان گذاشته شد. اما جنگ کماکان خاموش نشد. امارت اسلامی قدرت بیشتری گرفت، بر بخش‌های وسیع کشور تسلط یافت و درگیری‌ها گسترش یافت.
در بحبوحه تشدید درگیری‌ها و در میانه‌ای دود و آتش برخاسته از میدان‌های نبرد؛ در سال ۲۰۱۸ نخستین زمزمه‌های توافق صلح شنیده شد. سرانجام این زمزمه‌ها حادثه‌ای تاریخی را در فراز و فرود این جنگ بیست ساله رقم زد. در ۲۹ فبروری ۲۰۲۰، توافق دوحه میان امریکا و امارت اسلامی امضا شد. عملاً جنگ میان امریکا و امارت اسلامی پایان یافت و توافق شد که ۱۴ ماه بعد همه نیروهای خارجی از افغانستان خارج می‌شوند.
با قطعی شدن خروج امریکا، ورق جنگ به نفع امارت اسلامی برگشت. تابستان ۲۰۲۱ پیشروی‌ها سرعت گرفت. نهایتاْ در ۱۵ آگست، کابل بدون مقاومت سقوط کرد و اشرف غنی کشور را ترک کرد. پایان پروژه دولت-ملت‌سازی امریکا نیز فروپاشید. مردم در میانه از ترس و بیم رها شدند. در همان ایام، تصاویر میدان هوایی کابل جهان را تکان داد؛ هزاران نفر در جستجوی راه فرار و برخی آویزان بر هواپیماهای در حال پرواز.
و سرانجام، دو هفته بعد از سقوط حکومت پیشین و تسلط امارت اسلامی بر کشور، شب ۳۱ آگست، آخرین هواپیمای امریکایی پرواز کرد. بیست سال جنگ پایان یافت. اما بهای آن چه بود؟
در این دو دهه بیش از ۲۴۱ هزار انسان جان باختند: ۷۱ هزار غیرنظامی، ۶۹ هزار نیروی امنیتی افغان، هزاران نیروی امارت اسلامی، ۲۴۶۱ سرباز امریکایی و بیش از هزار نیروی ناتو. میلیون‌ها افغان آواره شدند؛ نزدیک به چهار میلیون نفر در داخل و ۲.۷ میلیون در بیرون. امروز ۲۴ میلیون نفر نیازمند کمک‌های بشردوستانه‌اند، ۱۳ میلیون کودک در شرایط بحرانی زندگی می‌کنند، ۹۷ درصد مردم زیر خط فقر قرار دارند و ۳.۷ میلیون کودک از آموزش محروم‌اند.
هزینه مالی برای امریکا نیز سرسام‌آور بود؛ ۲.۲ تریلیون دالر. یک و نیم تریلیون صرف جنگ، ۱۴۵ میلیارد برای بازسازی، ۵۳۰ میلیارد هزینه‌های جانبی. به گفته جو بایدن، روزانه ۳۰۰ میلیون دالر.
سید بلال احمد فاطمی، آگاه روابط بین‌الملل، فساد در حکومت پیشین و بی‌اعتنایی امریکا به فرهنگ افغانستان را از عوامل شکست می‌داند و می‌افزاید: «امریکایی‌ها برخلاف رسوم و عنعنات افغانستان رفتار کردند و به فرهنگ مردم احترام نگذاشتند. مراسم عروسی و حتی جنازه‌ها را بمباران کردند و به نام مبارزه با تروریزم صدها مشکل را بر مردم تحمیل نمودند. فساد گسترده در حکومت پیشین نیز یکی از عوامل اصلی شکست امریکا بود. پولی که امریکا در افغانستان هزینه کرد، در هیچ جای دیگر جهان به این میزان مصرف نشده است؛ اما بیشتر آن در فساد از بین رفت. »
سخن آخر این‌که، بیست سال جنگ گذشت. امارت اسلامی دوباره به قدرت برگشت. امریکا افغانستان را ترک کرد. و آنچه ماند، تصویری از شکست و پیروزی بود؛ اما مهم‌تر از همه، آغاز فصلی تازه در سرنوشت افغانستان؛ فصلی پر از امید و پر از ابهام. امیدی که هنوز زنده است: امید به روزی روشن، که این فصل تازه نه تکرار رنج، بلکه آغاز صلح و ثباتی پایدار باشد.