پس از سقوط جمهوریت و به میان آمدن تحول سیاسی در افغانستان، روسیه از جمله کشورهایی بود که روبط خود با حاکمیت جدید را به‌گونه تدریجی و مرحله‌ای گسترش داد و حالا این روابط را به سطحی از تعامل دیپلماتیک و اقتصادی رسانده که نشان‌دهنده رویکرد عمل‌گرایانه‌ی مسکو در قبال کابل است.
در این یادداشت به وضعیت فعلی روابط کابل – مسکو می‌پردازیم، اینکه آیا روسیه در آینده نزدیک حکومت امارت اسلامی را به‌گونه «دیژور» به رسمیت می‌شناسد و یا خیر؟
روسیه و امارت اسلامی
همان‌گونه که در بالا گفته شد، روسیه پس از تسلط دوباره امارت اسلامی بر افغانستان در سال ۱۴۰۰، برخلاف بسیاری از کشورها، سفارت خود را در کابل بسته نکرد، در کنار آن روابط غیر رسمی «دفاکتو» را همچنان حفظ کرد. در سال ۱۴۰۱ مسکو دیپلمات امارت اسلامی را به عنوان کاردار در سفارت افغانستان پذیرفت و در سال ۱۴۰۲ کنسولگری خود در مزارشریف را بازگشایی کرد که این اقدام‌ها بیانگر تمایل روسیه به حفظ کانال‌های ارتباطی با امارت اسلامی است.
در تازه‌ترین مورد، ضمیرکابلوف، نماینده ویژه روسیه برای افغانستان گفته است که امارت اسلامی دیپلماتی را به عنوان سفیر حکومت سرپرست در مسکو معرفی کرده‌است. کابلوف در حاشیه شانزدهمین نشست «فورم کازان» در گفت‌وگو با رسانه‌ها گفت که مسکو در حال بررسی نامزد پیشنهادی از سوی امارت اسلامی برای سفارت افغانستان در مسکو است. او افزود: «این نامزد در حال سپری کردن مراحل تایید در اداره‌های روسیه است. امید داریم که پس از تکمیل این روند، توافق‌نامه‌ای امضا شود.»
اشتراک هیات امارت اسلامی در نشست «فورم کازان» در ۱۴۰۴ و دیدارهای مقام‌های امارت اسلامی و روسیه در کابل و مسکو نیز نشان‌دهنده گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی است. در سویی دیگر، حجم تجارت دوجانبه همچنان قابل توجه است، طوری که در سال ۲۰۲۳ گزارش‌هایی از تجارت ۲۴۷ میلیون دالری در هفت ماه منتشر شد. در تازه‌ترین مورد و در جریان نشست «فورم کازان» پنج تفاهم‌نامه همکاری در حوزه‌های ترانسپورت، ترانزیت، تجارت، نفت و گاز میان روسیه و امارت اسلامی امضا شد. این توافق‌ها با حضور ملا عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی ریاست‌الوزرا، و الکسی اویرچوک، معاون نخست‌وزیر روسیه در امور اقتصادی، نهایی شدند.
صابر صادقی، تحلیل‌گر مسایل سیاسی به خبرگزاری آفاق گفت: «امضای تفاهم‌نامه‌ها و همچنان دیدارهای مقام‌های روسیه و امارت اسلامی، نشان‌دهنده تلاش روسیه برای احیای نقش تاریخی خود در افغانستان است و این می‌تواند روابط افغانستان و روسیه را تقویت کند.»
سید محسن حسینی، تحلیل‌گر دیگر سیاسی معتقد است که دیدارهای مقام‌های کابل و مسکو برای بهبودی روابط یک فرصت است. او افزود: «مقام‌های امارت اسلامی باید با برنامه‌های هدف‌مند برای استفاده از این رویکرد مسکو وارد اقدام شوند.»
موضع مشترک در مسایل منطقه‌ای
روسیه در مسایل منطقه‌ای با امارت اسلامی در اکثر موارد مواضع مشترک دارد، دولت ولادیمیر پوتین، امارت اسلامی را به عنوان نیرویی می‌بیند که توانسته حاکمیت مرکزی و یک‌پارچه‌ای در افغانستان برقرار کند و از گسترش گروه‌های هراس‌افگن مانند داعش جلوگیری کند، چیزی که برای امنیت آسیای مرکزی و منافع روسیه حیاتی به شمار می‌رود. کابل و مسکو شاخه خراسان داعش را تهدیدی جدی برای امنیت منطقه به ویژه آسیای مرکزی، روسیه و افغانستان می‌دانند. امارت اسلامی متعهد به جلوگیری از فعالیت گروه‌های هراس‌افگن در خاکش است و روسیه نیز از این موضع برای تقویت همکاری‌های امنیتی پشتی‌بانی می‌کند. در کنار این، مسکو همچنان از تلاش‌های امارت اسلامی در مبارزه با مواد مخدر نیز استقبال کرده‌است.
امارت اسلامی و روسیه هر دو در برابر حضور و نفوذ غرب به ویژه ایالات متحده امریکا در منطقه موضع انتقادی دارند، به همین منظور است که مسکو همواره تلاش می‌کند تا به امارت اسلامی به عنوان نیرویی ضد غرب کمک کند تا از نفوذ امریکا و متحدانش در منطقه جلوگیری شود.
در کنار این، روسیه نگران بی‌ثباتی در کشورهای همسایه افغانستان است، اما امارت اسلامی با رویکرد عدم حمایت از گروه‌های مخرب به این نگرانی به خوبی پاسخ داده که این هم زمینه همکاری میان مسکو و کابل را فراهم کرده است.
در حوزه اقتصادی هم می‌توان گفت که روسیه به دنبال گسترش تجارت با افغانستان است از جمله در حوزه انرژی و زیرساخت. در این سو، امارت اسلامی نیز برای کسب مشروعیت و بهبودی اقتصاد به این همکاری علاقه فراوان دارد.
این مواضع مشترک روابط میان امارت اسلامی و روسیه را تقویت کرده، اما به دلیل محدودیت‌های جهانی، این همکاری‌ها بیشتر بر امنیت و اقتصاد متمرکز است تا تعهدات عمیق سیاسی.
رحمت‌الله حسن، آگاه روابط بین‌الملل در گفت‌وگو با خبرگزاری آفاق گفت: «همکاری امارت اسلامی و روسیه در مبارزه با داعش و جلوگیری از بی‌ثباتی در آسیای مرکزی، روابط کابل با مسکو را تقویت کرده، این هم‌سویی استراتژیک به نفع افغانستان و روسیه است.»
سید مصطفی مرتضوی، استاد دانشگاه به خبرگزاری آفاق تاکید کرد: «امارت اسلامی و روسیه در برابر نفوذ غرب در منطقه متحد اند، این موضع مشترک همراه با منافع اقتصادی، روابط «دفاکتو» را عمیق‌تر کرده است.»
حذف از فهرست سازمان‌های ممنوعه
دادگاه عالی روسیه در هفدهم اپریل سال ۲۰۲۵ میلادی ممنوعیت فعالیت امارت اسلامی را که در سال ۲۰۲۳ میلادی به عنوان یک سازمان «تروریستی» معرفی شده بود، به حالت تعلیق درآورد، اقدامی که باعث گسترش و تقویت روابط کابل با مسکو شد.
حمیدالله مفید، آگاه روابط بین‌الملل در گفت‌وگو با خبرگزاری آفاق گفت: «حذف امارت اسلامی از فهرست گروه‌های ممنوعه گامی کلیدی برای توسعه روابط دوجانبه است. این اقدام موانع قانونی را برداشت و امکان همکاری‌های اقتصادی و سیاسی منظم‌تر با امارت اسلامی را فراهم کرد.»
عزیزالدین معارج، دیپلمات پیشین و تحلیل‌گر مسایل سیاسی به خبرگزاری آفاق گفت: «حذف از فهرست سازمان‌های تروریستی، روابط سیاسی و اقتصادی میان کابل و مسکو را تسهیل کرده و به امارت اسلامی مشروعیت بیشتری در منطقه بخشیده است.»
عبدالصادق حمیدزوی، کارشناس سیاسی دیگر گفت: «این اقدام روسیه مانعی بزرگ در برابر ارتقای روابط دوجانبه را حذف کرده و گامی مهم در تحکیم همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی میان مسکو و کابل است.»
آیا روسیه در آینده نزدیک امارت اسلامی را به رسمیت می‌شناسد؟
اقدام‌های اخیر روسیه مانند حذف نام امارت اسلامی از فهرست گروه‌های ممنوعه، دیدارهای مکرر و منافع مشترک در بخش‌های گونه‌گون، مسکو را به سمت به رسمیت شناختن امارت اسلامی می‌کشاند، این روند ممکن است در ماه‌های آینده تسریع شود، اما این رسمیت‌شناسی مانع‌های نیز دارد که مقام‌های حکومت سرپرست به آن پبردازند.
شیرآقا روحانی، استاد دانشگاه به خبرگزاری آفاق گفت: «حذف نام امارت اسلامی از فهرست ممنوعه، می‌تواند به رسمیت شناختن رسمی امارت اسلامی از سوی روسیه را تسریع کند و این اقدام بیانگر اراده جدی مسکو برای تامین روابط رسمی با کابل است.»
محمد سلیم پیگیر، کارشناس مسایل سیاسی در گفت‌وگو با خبرگزاری آفاق گفت: «روسیه به گونه تدریجی به سمت به رسمیت شناختن امارت اسلامی در حرکت است، همکاری میان کابل و مسکو به خصوص در نشست کازان، می‌تواند منجر به شناسایی رسمی در آینده نزدیک شود، اما به شرطی که مقام‌های امارت اسلامی به تعهدات منطقه‌ای پایبند باشند.»
اما در سویی دیگر، شماری از تحلیل‌گران به این باور اند که به دلیل موضوعات داخلی افغانستان و حساسیت‌های جهانی، بعید است که به زودی روابط «دفاکتوی» روسیه به روابط «دیژور» تبدیل شود، زیرا امارت اسلامی تا به رسمیت شناسی رسمی فاصله زیادی دارد.
آصف مبلغ، پژوهشگر روابط بین‌الملل به خبرگزاری آفاق گفت: «روسیه به دنبال تقویت روابط با امارت اسلامی است، اما به دلیل عدم به رسمیت شناسی امارت اسلامی توسط سازمان ملل و فشارهای غرب، مسکو ترجیح می‌دهد که روابط را در سطح فعلی «دفاکتو» حفظ کند و از تعهدات رسمی اجتناب کند.»
رامش سالمی، آگاه روابط بین‌الملل به خبرگزاری آفاق گفت: «روسیه به دلیل منافع ژئوپلیتیکی در آسیای مرکزی و نیاز به همکاری با امارت اسلامی در مبارزه با گروه داعش، به تدریج روابط خود را رسمی خواهد کرد، این فرایند کُند خواهد بود و به چگونگی ثبات سیاسی در افغانستان بستگی دارد.»
مانع‌های تعامل رسمی
با توجه به آنچه گفته شد، پیشرفت‌هایی در تعامل رسمی کابل با مسکو بوجود آمده است، اما اینکه تعامل رسمی میان امارت اسلامی و روسیه چه زمانی شکل می‌گیرد، بستگی به چند عامل دارد.
یک، روسیه به تنهایی اقدام به شناساسی رسمی نخواهد کرد و به احتمال زیاد منتظر هماهنگی کشورهایی مانند ایران، چین یا اعضای سازمان همکاری شانگهای خواهد بود.
دو، مسایل حقوق بشری و حکومت فراگیری می‌تواند یکی از مانع‌ها باشد، هرچند روسیه کمتر از غرب بر این موضوعات تاکید دارد، اما این مسایل ممکن به گونه غیرمستقیم در تعاملات جهانی بر تصمیم‌گیری مسکو تاثیر بگذارد.
سه، فشار غرب بر روسیه باعث شده که مسکو، حاکمیت فعلی افغانستان را به رسمیت نشناسد، در صورت اقدام روسیه، ممکن است که روابط غرب را با مسکو پیچیده‌تر کند.
محمد عیسی اسحاق‌زی، کارشناس مسایل سیاسی به خبرگزاری آفاق گفت: «نگرانی‌های حقوق بشری و مساله حکومت فراگیر، موانع به رسمیت شناسی امارت اسلامی از سوی روسیه شده‌است.»
رحمت‌الله بیژن‌پور، استاد دانشگاه به خبرگزاری آفاق گفت: «مسکو به دلیل ملاحظات بین‌المللی و عدم اجماع منطقه‌ای و جهانی، در به رسمیت شناسی امارت اسلامی از احتیاط کار می‌گیرد.»
در پایان این‌گونه می‌توان گفت که آینده روابط امارت اسلامی و روسیه به احتمال زیاد به سمت تقویت همکاری‌های غیررسمی «دفاکتو» پیش برود، به رسمیت شناسی رسمی «دیژور» ممکن است در میان مدت رخ دهد، اما موانع حقوق بشری و و موضوعات مرتبط، این روند را کُند خواهد کرد.
