در هفته های منتهی به آتش بس ۱۰ اکتبر، شهر غزه شاهد یکی از مخرب ترین مراحل جنگ بود؛ مرحله ای که به گفته تحقیقات خبرگزاری رویترز، با بهکارگیری گسترده سلاحی غیرمعمول و کم سابقه از سوی ارتش اسرائیل همراه شد: نفربرهای زرهی M113 که به بمب های چندتُنی متحرک تبدیل شده بودند. این موترهای جنگی که به طور معمول برای جا به جایی نیرو و تجهیزات نظامی استفاده می شوند، این بار با حمل بین یک تا سه تُن مواد منفجره، نقش ابزاری ویرانگر در تخریب گسترده بافت شهری غزه ایفا کردند.
بر اساس بررسی های رویترز، با پیشروی نیروهای اسرائیلی به سمت مرکز شهر غزه، استفاده هم زمان از این نفربرهای بمب گذاری شده، حملات هوایی و بولدوزرهای زره پوش، به تخریب وسیع محله هایی چون تلالهوا و صبرا انجامید؛ مناطقی که پیش از جنگ از مراکز پرجنب و جوش شهری با مراکز تجاری، دانشگاه ها، بانک ها و محله های مسکونی شناخته می شدند.
انفجارهایی هم تراز با بمب های هوایی سنگین
تحلیل تصاویر پهپادی، ویدئوهای میدانی و داده های ماهواره ای نشان می دهد قدرت انفجار این نفربرها در برخی موارد به سطحی نزدیک به بمب های هوایی سنگین مارک ۸۴، با وزن دو هزار پوند، می رسیده است. سه کارشناس نظامی که رویترز با آن ها گفتگو کرده، برآورد کرده اند که حجم مواد منفجره داخل هر نفربر بین یک تا سه تُن بوده و احتمالاً از ترکیبات انفجاری غیرنظامی مانند نیترات آمونیوم یا مواد امولسیونی استفاده شده است؛ هرچند بدون آزمایش شیمیایی، تعیین دقیق نوع ماده ممکن نیست.
به گفته این کارشناسان، انفجار با یک چاشنی اولیه آغاز می شده و سپس بدنه آلومینیومی نفربر بر اثر فشار، متورم شده و در نهایت انفجار می شده است. این فرآیند، ترکش هایی از زره، پیچ ها و قطعات فلزی را با سرعت بالا تا شعاع ۱۰۰ تا ۳۰۰ متری پرتاب می کرده و آوارهای بتنی و میلگردها حتی تا فاصله ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متری پراکنده می شده اند. موج انفجار، از پایین به بالا حرکت کرده و با فشار بر کف، دیوارها و سقف ساختمان ها، شرایط فروپاشی کامل سازه را فراهم میکرده است.
روایت یک خانه ویران شده
نمونه ای شاخص از این ویرانی، خانه پنج طبقه هشام محمد بدوی در خیابان دوله، واقع در محله تلالهواست. این ساختمان که پیشتر در اثر حمله هوایی آسیب دیده بود، در ۱۴ سپتامبر با انفجار یک نفربر زرهی به طور کامل تخریب شد. بدوی می گوید در فاصله ای چندصد متری، صدای دستکم پنج انفجار پیاپی را در بازه ای حدود پنج دقیقه شنیده است. به گفته او، هیچ هشدار تخلیه ای پیش از انفجار دریافت نشده و اعضای خانواد هاش «به شکلی معجزه آسا» از میان انفجارها و تیراندازی جان سالم به در برده اند.
اکنون ۴۱ عضو این خانواده در نقاط مختلف شهر نزد اقوام زندگی میکنند و خود بدوی در چادری در کنار ویرانه های خانه اش سکونت دارد. بازدید رویترز از محل در ماه نوامبر نشان داد بقایای دست کم یکی از نفربرهای منفجرشده در میان توده های عظیم آوار قابل مشاهده است؛ تصویری که به گفته بدوی «باورناپذیر» بود: «فکر نمی کردیم روزی خیابان و محله مان را نشناسیم.»
ابعاد گسترده تخریب
بر اساس تحلیل تصاویر ماهواره ای انجام شده توسط رویترز، حدود ۶۵۰ ساختمان در تلالهوا، صبرا و مناطق اطراف، تنها در فاصله شش هفته ای میان اول سپتامبر تا یازدهم اکتبر تخریب شده اند. هفت ساکن شهر غزه که با رویترز گفتگو کرده اند، انفجارهای ناشی از این نفربرها را به زلزله تشبیه کرده اند؛ انفجارهایی که نه تنها خانه های هدف، بلکه ساختمان های مجاور را نیز به شدت آسیب زده است.
دو کارشناس نظامی با بررسی ویدئوها و تصاویر، وجود بقایای حداقل دو نفربر منفجرشده را در میان آوارها تأیید کرده اند؛ شواهدی که به گفته آنان، نشان دهنده استفاده گسترده و سازمان یافته از این روش در عملیات زمینی اسرائیل است.
واکنشها و مواضع رسمی
ارتش اسرائیل در پاسخ به پرسش های مفصل رویترز اعلام کرده که به «قوانین جنگ» پایبند است و استفاده از تجهیزات مهندسی را صرفاً برای «اهداف عملیاتی ضروری» توصیف کرده، بدون آن که جزئیات بیشتری ارائه دهد. این نهاد تأکید کرده تصمیماتش بر اساس اصول ضرورت نظامی، تفکیک اهداف و تناسب اتخاذ می شود.
در مقابل، حازم قاسم، سخنگوی حماس، در گفتگو با رویترز گفته است تخریب های گسترده با استفاده از موترهای زرهی، با هدف آواره سازی وسیع ساکنان شهر غزه انجام شده؛ ادعایی که اسرائیل آن را رد می کند.
«نوآوری» جنگ یا تاکتیکی پرهزینه؟
امیر آویوی، برید جنرال بازنشسته ارتش اسرائیل و بنیان گذار اندیشکده «مجمع دفاع و امنیت اسرائیل»، این سلاح را «نوآوری جنگ غزه» خوانده است. یکی از منابع امنیتی اسرائیلی نیز گفته افزایش استفاده از این نفربرهای بمب گذاری شده، تا حدی واکنشی به محدودیت های آمریکا در انتقال بمب های هوایی سنگین مارک ۸۴ و بولدوزرهای کاترپیلار بوده است.
با این حال، سه کارشناس نظامی تأکید کرده اند که استفاده از نفربرها به عنوان بمب، اقدامی غیرمعمول است که خطر خسارت گسترده به زیرساخت ها و منازل غیرنظامی را به طور چشمگیری افزایش می دهد؛ موضوعی که اکنون آثار آن در سیمای ویران محله های جنوبی شهر غزه به وضوح دیده می شود.
شهری که دیگر شبیه گذشته نیست
تلالهوا و صبرا، که زمانی نماد زندگی شهری در جنوب غزه بودند، امروز به گستره ای از آوار، ساختمان های نیمه فرو ریخته و خیابان های خالی تبدیل شده اند. گزارش رویترز، با تکیه بر تصاویر ماهواره ای، شهادت ساکنان و تحلیل کارشناسان، تصویری دقیق از قدرت تخریبی سلاح های پیش پا افتاده اما بسیار مرگبار ارائه می دهد؛ سلاحی که نقش آن در تغییر چهره شهر غزه، به ویژه در هفته های پایانی پیش از آتشبس، انکارناپذیر است.
دو حقوقدان بین المللی، دفتر حقوق بشر سازمان ملل متحد و دو نفر از کارشناسان نظامی که یافته های رویترز را بررسی کرده اند، اعلام کردند استفاده از چنین مواد منفجره عظیم در مناطق مسکونیِ متراکم شهری ممکن است ناقض یک یا چند اصل از حقوق بشردوستانه بین المللی باشد؛ اصولی که حمله به زیرساخت های غیرنظامی و به کارگیری زور نامتناسب را ممنوع می کند.
اجیت سونگای، رئیس اداره حقوق بشر سازمان ملل در سرزمینهای اشغالی فلسطین، در گفتگو با رویترز گفت: این توجیه که «برخی ساختمان ها ممکن است تله گذاری شده باشند» یا پیش تر توسط تک تیراندازان حماس استفاده شده اند، برای تخریب گسترده کافی نیست. او به ادعای اسرائیل مبنی بر کارگذاری مواد منفجره دست ساز توسط حماس در منازل اشاره کرد؛ ادعایی که حماس آن را رد می کند.
به گفته آلفونسو سِیشاس نونس، دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه سنت لوئیس، در برخی شرایط ممکن است ساختمان ها حمایت حقوقی خود را از دست بدهند و به هدف مشروع تبدیل شوند، مشروط بر آنکه اسرائیل شواهدی ارائه دهد که نشان دهد حماس از آن ها برای مزیت نظامی استفاده کرده است.
ارتش اسرائیل به درخواست های رویترز برای ارائه چنین شواهدی پاسخی نداد.
سونگای اظهار داشت که اگر این تخریب ها نتیجه ضرورت نظامی نباشد، ویران سازی زیرساخت های غیرنظامی می تواند مصداق تخریب خودسرانه اموال باشد؛ اقدامی که در حقوق بین الملل جنایت جنگی محسوب می شود.
سطح گسترده ویرانی بازتاب دهنده یک روند کلی تر است: بنا بر اعلام مرکز ماهواره ای سازمان ملل، ۸۱ درصد ساختمان های غزه در جریان جنگ آسیب دیده یا تخریب شده اند. این مرکز اعلام کرد مناطقی شامل شهر غزه از ماه جولای بیشترین میزان خسارت را تجربه کرده اند و تا ماه اکتبر، حدود ۵ هزار و ۶۰۰ سازه جدید به فهرست ساختمان های آسیب دیده افزوده شده است.
تخریب املاک در غزه
بر اساس اطلاعات نهاد آمریکایی داده های پروژه مکانها، رویدادها و درگیریهای مسلحانه ACLED، نیروها یا پیمانکاران اسرائیلی در جریان عملیات زمینی، صدها سازه را با استفاده از مواد منفجره، بولدوزرها و روش های مشابه تخریب کرده اند؛ تخریب هایی که شامل خسارات ناشی از حملات هوایی یا گلوله باران نمی شود و تصویری روشن از الگوی ویرانی هدفمند زیرساخت های غیرنظامی در نوار غزه ارائه می دهد.
در ماه اگست، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، به خبرنگاران گفت که اسرائیل نفربرهای زرهی را با چندین تُن مواد منفجره پر می کند، زیرا حماس در مناطق تخلیه شده «تقریباً در هر ساختمان» مواد منفجره کار گذاشته است.
وی مدعی شده است: «ما آن ها را منفجر می کنیم و این انفجارها همه تله های انفجاری را فعال می کند. به همین دلیل است که این میزان ویرانی را می بینید.»
در پاسخ به پرسشهای مربوط به این گزارش، قاسم، سخنگوی حماس، تله گذاری ساختمان ها را رد کرد و گفت حماس توان و ظرفیت کارگذاری مواد منفجره در مقیاسی را که اسرائیل ادعا می کند، نداشته است.
ورود نیروهای اسرائیلی به شهر غزه
در اواخر ماه اگست، نیروهای اسرائیلی با هدف اعلام شده «نابودی حماس» و «آزادسازی گروگان هایی» که از زمان حمله ۷ اکتبر ۲۰۲۳ توسط نیروهای مسلح در غزه نگهداری می شدند – حمله ای که آغازگر جنگ بود – وارد شهر غزه شدند.
اسرائیل در ماه سپتامبر دستور تخلیه کامل شهر را صادر کرد. با پیشروی نیروها، که با پشتیبانی تانک ها و حملات هوایی همراه بود، حومه های شرقی شهر به شدت آسیب دیدند، پیش از آن که نیروها به مناطق مرکزی نزدیک شوند؛ مناطقی که بیشترین تعداد آوارگان در آن ها پناه گرفته بودند.
صدها هزار نفر به سمت جنوب گریختند. سازمان ملل متحد برآورد کرد که همچنان ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار نفر در داخل شهر باقی مانده اند.
وزیر دفاع اسرائیل اعلام کرده است که نیروهای این کشور ۲۵ برج را تخریب کرده اند؛ برج هایی که به گفته اسرائیل، یا تونل های حماس در زیر آن ها قرار داشته یا به عنوان نقاط دیدبانی مورد استفاده بوده اند. با این حال، دفتر حقوق بشر سازمان ملل می گوید اسرائیل هیچ مدرکی ارائه نکرده که نشان دهد این ساختمان ها اهداف نظامی بوده اند.
در میان ویرانی های قابل مشاهده در محله های صبرا، تلالهوا و جنوب رِمال در فاصله زمانی اول سپتامبر تا یازدهم اکتبر، رویترز برج الرویا را شناسایی کرد؛ ساختمانی که محل استقرار مرکز حقوق بشر فلسطین بود، نهادی برجسته در حوزه حقوق بشر که با مؤسسه خیریه «کریستین اید» همکاری داشت. همچنین برج الرویا ۲، شامل واحدهای تجاری و مسکونی، در پی حملات هوایی در روزهای ۷ و ۸ سپتامبر ویران شد.
دو بخش اصلی از دانشگاه اسلامی غزه و یک مسجد در محوطه این دانشگاه نیز تخریب شدند. در گوشه ای به وسعت شش بلوک در محله تلالهوا، تقریباً تمام ساختمان ها – در مجموع بیش از ۶۰ بنا – با خاک یکسان شدند.
فراتر از دو مورد انفجار نفربرهای زرهی که در این گزارش به طور مفصل بررسی شده و نیز حملات هوایی به برج ها که در ویدئوها ثبت شده اند، رویترز نتوانست مشخص کند اسرائیل دقیقاً از چه سلاح هایی برای تخریب ساختمان ها استفاده کرده یا تعداد کل نفربرهایی را که از ماه اگست تا زمان آتش بس منفجر شده اند، تعیین کند.
محمود بصل، سخنگوی دفاع مدنی غزه، گفت ارتش اسرائیل در این بازه زمانی صدها نفربر زرهی را منفجر کرده است؛ گاه تا ۲۰ مورد در روز. ارتش اسرائیل به پرسش رویترز درباره تعداد این انفجارها پاسخی نداد.
بازگشت نفربر M113
به گفته یاگیل هنکین، تاریخ نگار نظامی، اسرائیل پس از جنگ یوم کیپور در دهه ۱۹۷۰ هزاران دستگاه نفربر زرهی M113 را از ایالات متحده خریداری کرد، اما بعدها این نوع موترها به دلیل حفاظت ناکافی از جان سربازان از رده عملیاتی خارج و انبار شدند.
شرکت FMC Corp، که در ابتدا سازنده اصلی M113 بود، به درخواست های رویترز برای اظهار نظر درباره استفاده از این وسیله به عنوان سلاح و نگرانی های احتمالی حقوق بشری مرتبط با آن پاسخی نداد.
شرکت BAE Systems، که در حال حاضر خدمات نگهداری این موتر نظامی را در سطح جهانی ارائه می دهد، نیز به پرسش های رویترز درباره کاربرد جدید اسرائیل از M113 پاسخ نداد و تنها اعلام کرد که در حال حاضر هیچ فروش نظامی مستقیمی به اسرائیل ندارد. این شرکت افزود تجهیزاتی که به دولت آمریکا می فروشد ممکن است به طور غیرمستقیم به سایر کشورها منتقل شود.
بر اساس اسناد عمومی، اسرائیل در ماه می یک مناقصه عمومی برای فروش تعداد نامشخصی از نفربرهای M113 در سطح بین المللی منتشر کرد.
طبق اطلاعیه ای بدون تاریخ که در وب سایت وزارت دفاع اسرائیل منتشر شده، این مناقصه بعدها لغو شد. به گفته یکی از منابع امنیتی، لغو این مناقصه به اسرائیل اجازه داد بازکاربری نفربرهای M113 را افزایش دهد. ارتش اسرائیل به پرسش های رویترز درباره این مناقصه پاسخی نداد.
نخستین گزارش های رسانه ای از انفجار یک نفربر زرهی در غزه به اواسط سال ۲۰۲۴ بازمی گردد.
به گفته این منبع، استفاده از این روش در سال جاری شتاب گرفت؛ زمانی که اسرائیل پس از توقف ارسال بمب های مارک ۸۴ از سوی آمریکا – به دلیل نگرانی ها درباره استفاده از این بمب ها در مناطق مسکونی – ناچار به سهمیه بندی ذخایر تسلیحاتی خود شد.
بولدوزر کاترپیلار D9
به گفته یکی از منابع امنیتی، افزایش نقش بمب های مبتنی بر نفربرهای زرهی هم زمان شد با کمبود بولدوزرهای عظیم D9 شرکت آمریکایی کاترپیلار در اسرائیل؛ ماشین آلاتی که ارتش اسرائیل سال ها از آن ها برای تخریب استفاده می کرده است.
این منبع گفت حماس در مراحل ابتدایی جنگ، بولدوزرهای D9 را به شدت هدف قرار داد که در نتیجه آن، شماری از سربازان کشته یا زخمی شدند و خود این ماشین ها نیز آسیب دیدند. به گفته منبع، ایالات متحده که از کاربرد این بولدوزرها در تخریب منازل نگران شده بود، در نوامبر ۲۰۲۴ فروش D9 به اسرائیل را متوقف کرد و این اقدام به تشدید کمبودها انجامید و با روی کار آمدن دونالد ترامپ بهعنوان رئیسجمهور آمریکا، انتقال D9 ها از سر گرفته شد.
شرکت کاترپیلار به پرسش های رویترز درباره استفاده نظامی از ماشین آلاتش در تخریب های غزه پاسخی نداد و تاکنون نیز اظهار نظر عمومی در اینباره منتشر نکرده است.
در شرایط کمبود تجهیزات، ارتش اسرائیل به استفاده از روش های دیگر تخریب روی آورد؛ از جمله به کارگیری نفربرهای زرهی بمب گذاری شده، موضوعی که یکی دیگر از منابع امنیتی به آن اشاره کرد.
انفجارها با استفاده از موترهای هدایت از راه دور
بر اساس موارد ثبت شده توسط پایگاه داده مکان و رویدادهای درگیری های مسلحانه ACLED که گزارش های رسانه ای از حملات را دنبال می کند، از ماه اگست تا اکتبر در شهر غزه، استفاده اسرائیل از موترهای هدایت از راه دورِ حامل مواد منفجره افزایش یافته است.
دنی اورباخ، تاریخ نگار نظامی اسرائیلی، به رویترز گفت تخریب ها در جنگ امری معمول است و در غزه به دلیل وجود تونل ها و تله های انفجاری ضرورت یافته اند. او گفت ارتش اسرائیل برای نبرد پیچیده در غزه آمادگی کافی نداشت و همین امر به این جمع بندی انجامید که «هیچ راه دیگری برای جنگیدن در چنین جنگی وجود ندارد، جز نابودی تمام ساختمان های روی زمین.»
ارتش اسرائیل به رویترز اعلام کرد که اهداف پیش از حمله بررسی می شوند و مهمات به گونه ای انتخاب می شود که «هدف نظامی محقق شود و در عین حال خسارت جانبی به غیرنظامیان و زیرساخت های غیرنظامی به حداقل برسد».
گزارشی از خبرگزاری رویترز