۲۴ اسد ۱۴۰۰؛ فصل نو در سیاست افغانستان
در بعدازظهر روز ۲۴ اسد ۱۴۰۰، عبدالله عبدالله، رئیس شورای عالی مصالحه ملی در دولت پیشین، با انتشار پیامی تصویری در صفحه فیسبوک خود، خبری مهم و تاریخی را با مردم افغانستان و جهان شریک ساخت. او با چهره‌ای که نشان از خستگی و ناامیدی داشت اعلام کرد: «رئیس‌جمهور پیشین افغانستان کشور را ترک کرد و ملت را در چنین حالت قرار داد. خداوند همرایش محاسبه می‌کند و مردم افغانستان نیز قضاوت خود را خواهند کرد.»
چهار سال گذشت… از آن روز. روزی که ورق تاریخ برگشت، پرچم‌ها فرود و فراز آمدند و فصل تازه‌ای در سرنوشت افغانستان گشوده شد.
در ۲۴ اسد ۱۴۰۰، با بیرون شدن محمد اشرف غنی، رییس‌جمهور پیشین و پایان دو دهه حضور نیروهای خارجی، بار دیگر پرچم امارت اسلامی بر فراز ارگ کابل برافراشته شد؛ لحظه‌ای که نه‌فقط پایان یک نظام، بلکه آغاز دوره‌ای نو در سیاست و حاکمیت این سرزمین بود.
چهار سال از آن روز می‌گذرد. چهار سال سرشار از تحولات و کشاکش میان امید و چالش. اکنون، این پرسش جدی‌تر از همیشه مطرح است: در این چهار سال، در عرصه سیاست داخلی و خارجی، امارت اسلامی چه دستاوردهایی داشته و کدام موانع را هنوز پیش رو دارد؟
امنیت بزرگترین دستاورد داخلی
شماری از آگاهان سیاسی می گویند که مهم‌ترین دستاورد داخلی این نظام، تأمین امنیت در سراسر کشور است. آنان همچنین حاکمیت یکپارچه، از میان برداشتن جزایر قدرت محلی و تطبیق منظم و بی‌چون‌وچرایی فرامین و دستورهای رهبری امارت اسلامی را از دیگر موفقیت‌های امارت اسلامی می‌دانند.
در حوزه مبارزه با مواد مخدر؛ سازمان ملل متحد اعلام کرده که کشت کوکنار تا ۹۵ درصد کاهش یافته و تولید مواد مخدر به پایین‌ترین سطح در چند دهه اخیر رسیده است. همچنین، در زمینه مبارزه با فساد اداری، گزارش‌های سازمان ملل از نتایجی نسبتاً مثبت حکایت دارد. یکی دیگر از مواردی که به‌عنوان دستاورد این نظام یاد می‌شود، تأمین بودجه ملی از عواید داخلی و کاهش وابستگی به کمک‌های خارجی است.
ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی امارت اسلامی، در گفت‌وگوی ویژه با خبرگزاری آفاق در تاریخ ۹ جوزا ۱۴۰۴ درباره دستاوردهای داخلی و خارجی امارت اسلامی در چهار سال گذشته اظهار داشت: «امارت اسلامی تا حال خوب درخشیده و مشکلات در سطح داخلی و خارجی پیش آمده را پشت سر گذاشته و به خوبی حل کرده است. در سیاست خارجی نیز خوب درخشیده و در اکثریت نشست‌ها و گردهمایی‌های منطقه‌ای حضور دارد. نمایندگی‌های دیپلماتیک شماری از کشورهای خارجی در افغانستان فعال است و نمایندگی‌های فعال امارت در کشورهای خارجی به ۴۰ می‌رسد. در زمینه داخلی، امنیت برقرار شده، پیشرفت در بازسازی کشور مشهود است، اقتصاد رو به بهبود می‌رود، وحدت ملی تقویت شده و افغانستان با اتکا به توان خود به سوی ثبات و استواری گام برمی‌دارد.»
عمر صمد، سفیر پیشین افغانستان در فرانسه و کانادا، در پیام تصویری به خبرگزاری آفاق تأکید کرد که در زمینه اقتصاد و معیشت، باید اقداماتی انجام شود که به نفع مردم تمام گردد، زیرا فقر همچنان ادامه دارد و این وضعیت نمی‌تواند پایدار باشد. وی افزود: «یکی از دستاوردهای مهم در چهار سال گذشته این بوده که در افغانستان جنگ پایان یافت و حضور نیروهای خارجی خاتمه پیدا کرد، هرچند برخی آن را مفید می‌دانستند. همچنین، پس از بیش از چهل سال، آرامش و صلح نسبی در کشور برقرار شده است. مبارزه با مواد مخدر نتایج قابل‌توجهی به همراه داشته و گفته می‌شود که مبارزه با فساد نیز دستاوردهای نسبتاً مثبتی داشته است، هرچند همچنان برخی تهدیدها احساس می‌شود.»
بازسازی نظام اداری
امارت اسلامی ساختار پیشین تشکیلات دولت را تا حد زیادی حفظ کرد، اما تغییراتی نیز به وجود آورده است. رهبر امارت اسلامی در رأس تصمیم‌گیری‌های کلان کشور قرار دارد. رییس‌الوزرا با معاونان سیاسی، اقتصادی و اداری که اخیراً معاونت سیاسی حذف شد، کابینه را اداره می‌کنند. نهادهایی مانند مجلس نمایندگان، مجلس سنا، شورای عالی مصالحه ملی، وزارت امور زنان، وزارت دولت در امور صلح، وزارت دولت در امور پارلمانی و کمیسیون‌های انتخابات، شکایات انتخاباتی و حقوق بشر منحل شده‌اند. در مقابل، ادارات جدیدی مانند ریاست‌الوزرا، وزارت امر به معروف و نهی از منکر، لوی ریاست نظارت و تعقیب فرامین، و کمیسیون‌هایی چون کمیسیون سیاسی، امنیتی و تصفیوی، اقتصادی، تماس با شخصیت‌ها، و جلوگیری از غصب زمین و کمیسیون رسیدگی به چالش های مهاجران به ساختار حکومتی افزوده شده‌اند.
چالش‌ها و انتقادها
اما این مسیر بدون چالش نبوده است. قطع کمک‌های خارجی و مسدود شدن ذخایر ارزی، اقتصاد کشور را در چهار سال گذشته تحت فشار قرار داده است. در سوی دیگر، تحریم‌های شورای امنیت، از جمله محدودیت‌های سفر برای برخی رهبران امارت اسلامی، تعاملات جهانی را دشوار کرده است. همچنین، به باور برخی از آگاهان اقتصادی، بازگشت نزدیک به ۴ میلیون مهاجر از ایران، پاکستان و ترکیه در در چهار سال گذشته، می‌تواند چالشی برای منابع محدود موجود ایجاد کند.
رزا اوتونبایوا در ۳ سرطان ۱۴۰۴ در نشست شورای امنیت سازمان ملل درباره افغانستان از کاهش هنگفت بودجه کمک‌رسانی در افغانستان ابراز نگرانی کرد و افزود: «تقریباً در نیمه سال، طرح نیازها و پاسخ بشردوستانه افغانستان تنها ۱۹ درصد تأمین مالی شده است. این کاهش چشمگیر اخیر در بودجه اهداکنندگان تشدید شده، پاسخ بشردوستانه را به خطر می‌اندازد. تاکنون بیش از شش‌صد هزار افغان از پاکستان و ایران در سال جاری بازگشته‌اند. مردم و مقامات کنونی، تلاش‌های عظیمی برای جذب بازگشت‌کنندگان انجام داده‌اند، اما بدون کمک بین‌المللی، محدودیت‌هایی برای بازگشت ایمن، منظم و صلح‌آمیز وجود دارد.»
انتقادهای بین‌المللی نیز در چهار ساله گذشته، کم نبوده‌اند. محدودیت‌های حقوق بشری، به‌ویژه در زمینه آموزش و کار زنان، از سوی جامعه جهانی به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. اما امارت اسلامی در پاسخ تأکید می‌کند که حقوق شهروندان کشور بر اساس شریعت اسلامی تأمین شده است. نبود مشارکت فراگیر سیاسی، فقدان قانون اساسی و حذف نهادهای قانون‌گذاری نیز از دیگر انتقاداتی است که هرازگاهی از سوی جامعه جهانی متوجه امارت اسلامی شده است. همچنین، شماری از کشورها گه‌گاهی نسبت به تهدیدهای احتمالی از خاک افغانستان ابراز نگرانی کرده‌اند، اما مقام‌های امارت اسلامی همواره تأکید کرده‌اند که به هیچ گروهی اجازه نمی‌دهند از خاک افغانستان علیه کشورهای دیگر استفاده کند.
آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد در ۳۰ دلو ۱۴۰۲ در پیوند به چالش‌های کنونی فراروی افغانستان گفت: «از یک سو، افغانستان همچنان با دولتی اداره می‌شود که در سطح بین‌المللی به رسمیت شناخته نشده و در بسیاری از جنبه‌ها در نهادهای جهانی و اقتصاد جهانی ادغام نشده است. از سوی دیگر، در جامعه بین‌المللی این برداشت وجود دارد که فراگیری بهبود نیافته وضعیت زنان، دختران و حقوق بشر به طور کلی بدتر شده و مشکلات مبارزه با تروریسم به طور کامل حل نشده است.»
گام‌های روبه‌جلو دیپلماتیک
روسیه، پس از نزدیک به چهار سال از حاکمیت امارت اسلامی، نخستین کشوری است که در تاریخ ۱۳ سرطان ۱۴۰۴ این نظام را به‌طور رسمی به رسمیت شناخت و به این ترتیب، بزرگترین دستاورد دستگاه دیپلماسی امارت اسلامی را رقم زد.
پیش از این تحول، در جوزای ۱۴۰۳، قزاقستان نخستین کشوری بود که رسماً نام امارت اسلامی را از فهرست گروه‌های ممنوعه و هراس افگن خود حذف کرد. در ادامه، قرغیزستان نیز سه ماه بعد تصمیم مشابهی گرفت و سرانجام، روسیه به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای و عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل، در حمل ۱۴۰۴ اعلام کرد که نام امارت اسلامی را از فهرست سیاه خود خارج کرده است.
در کنار این تحولات، امارت اسلامی تاکنون به پنج کشور، دیپلمات در سطح سفیر معرفی کرده است. از میان این کشورها، چهار دولت با پذیرش رسمی اعتبارنامه نمایندگان امارت اسلامی، گامی معنادار در راستای شناسایی دیپلماتیک برداشتند. نخست، چین در ماه دلو ۱۴۰۲ سفیر امارت اسلامی را پذیرفت و اعتبارنامه او را به‌صورت رسمی قبول کرد. سپس، امارات متحده عربی در سنبله ۱۴۰۳ میزبان سفیر جدید امارت اسلامی شد. در ادامه، ازبیکستان نیز در میزان همان سال اعتبارنامه نماینده رسمی امارت اسلامی را دریافت کرد و سرانجام، روسیه در سرطان سال جاری، اعتبارنامه سفیر امارت اسلامی در مسکو را پذیرفت.
نجیب‌الرحمان شمال، آگاه مسائل سیاسی، در این باره می‌گوید: «در چهار سال گذشته، کشورهای بیشتری تمایل به گسترش روابط خود با افغانستان نشان داده‌اند. شماری از کشورها سفارت‌خانه‌ها و قنسولگری‌های خود را بازگشایی کرده‌اند و برخی از سفارت‌خانه‌های خارجی افغانستان به امارت اسلامی واگذار شده است. همچنین، کشورهای بزرگ منطقه به دنبال تقویت روابط سیاسی و اقتصادی با افغانستان هستند.»
در همین حال، ترکیه نیز اگرچه تاکنون اعتبارنامه رسمی سفیرامارت اسلامی در آنکارا را نپذیرفته، اما در سرطان سال روان خورشیدی، امارت اسلامی سفیر خود را به این کشور معرفی کرد. همچنین، در دهم جوزای امسال، وزیران خارجه افغانستان و پاکستان توافق کردند که سطح روابط دیپلماتیک میان دو کشور از کاردار به سفیر ارتقا یابد. به گفته امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه کشور، قزاقستان نیز وعده داده است که در آینده نزدیک سفیر امارت اسلامی را خواهد پذیرفت.
اتصال منطقه‌ای؛ محور دیپلماسی اقتصادی
در کنار دیپلماسی سیاسی، امارت اسلامی در حوزه دیپلماسی اقتصادی نیز فعال بوده است. در چارچوب این رویکرد، پروژه‌های کلان اقتصادی منطقه‌ای در چهار سال گذشته شکل گرفته‌اند. طرح‌های مهمی چون تاپی، کاسا ۱۰۰۰، تاپ، افغان – ترانس، خطوط آهن خواف–هرات و قندهار–هرات، و نیز کریدور لاجورد از برجسته‌ترین پروژه‌هایی هستند که در این مدت پیگیری شده‌اند.
در همین راستا، عبداللطیف نظری، معین مسلکی وزارت اقتصاد، در پیام تصویری به خبرگزاری آفاق اظهار داشت: «دیپلماسی اقتصادی امارت اسلامی بر گسترش مراودات و همکاری‌های اقتصادی و تجاری با همسایگان و کشورهای مهم منطقه استوار است. در حال حاضر با تمام کشورهای تأثیرگذار منطقه روابط فعال و گسترده اقتصادی داریم و بعد از فتح کشور توسط امارت اسلامی، عملاً افغانستان به حلقه‌ای اتصال منطقه به منظور گسترش همکاری‌های اقتصادی تبدیل شده است.»
فراز و فرود روابط کابل – واشنگتن
در چهار سال گذشته، روابط امارت اسلامی و ایالات متحده مسیری پر فرازونشیب را پیموده است. پس از روی کار آمدن دوباره امارت اسلامی، در ۹ سنبله ۱۴۰۰، امریکا سفارت خود را از کابل به قطر منتقل کرد. چند ماه بعد، در دلو ۱۴۰۰، بیش از ۹ میلیارد دالر از ذخایر ارزی بانک مرکزی افغانستان را مسدود کرد. با این حال، گام‌های دیپلماتیک نیز برداشته شد؛ در ۳۰ حوت ۱۴۰۳، برای اولین بار پس از خروج نیروهای امریکایی، هیئتی از این کشور به کابل سفر کرد و مذاکراتی با امارت اسلامی انجام داد. به دنبال آن، در ۳ حمل ۱۴۰۴، وزارت خارجه امریکا در اقدامی قابل توجه، جایزه ۱۰ میلیون دالری برای دستگیری سراج‌الدین حقانی، وزیر داخله امارت اسلامی، را لغو کرد. اما تنش‌ها همچنان باقی است. دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا، بارها خواستار بازپس‌گیری تسلیحات به‌جامانده و پایگاه بگرام شده است؛ درخواست‌هایی که امارت اسلامی قاطعانه رد کرده است. ترامپ در ۸ حوت ۱۴۰۳ در نشست کابینه این کشور تصریح کرد: «تمام تجهیزات را رها کردیم، چیزی که نباید اتفاق می‌افتاد. می‌دانید، در زمان من در حال خروج بودیم. من تعداد نیروها را به ۵۰۰۰ نفر کاهش دادم. قرار بود خارج شویم، اما بگرام را نگه می‌داشتیم، نه به خاطر افغانستان، بلکه به خاطر چین، چون بگرام دقیقاً یک ساعت با محل ساخت موشک‌های هسته‌ای چین فاصله دارد. ما آن را واگذار کردیم. و می‌دانید حالا چه کسی آن را اشغال کرده؟ چین. بایدن آن را واگذار کرد.»
اروپایی‌ها تعامل خیلی محدود داشتند. تنها دو دولت اروپایی با امارت اسلامی، تعامل محدود و متمرکز به امور بشردوستانه و قنسلی داشته، ناروی در حمل ۱۴۰۴ یک دیپلمات امارت اسلامی را پذیرفت و آلمان، در سرطان ۱۴۰۴ دو نماینده معرفی‌شده از سوی کابل را در بخش های قنسلی شهرهای برلین و بن پذیرفت.
دیدارها و سفرها
در چهار سال گذشته، افغانستان میزبان شماری از مقام‌های بلندپایه منطقه‌ای و بین‌المللی بوده است. این دیدارها با سفر محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر در ۲۱ سنبله ۱۴۰۰ آغاز شد. پس از آن، عبدالعزیز کاملوف، وزیر امور خارجه ازبکستان در ۱۵ میزان ۱۴۰۰، شاه محمود قریشی، وزیر خارجه پاکستان در ۲۹ میزان ۱۴۰۰، و رشید مردوف، وزیر خارجه ترکمنستان در ۸ عقرب ۱۴۰۰ به کابل سفر کردند. در ۴ حمل ۱۴۰۱، وانگ یی، وزیر خارجه چین، و در ۲۹ جدی ۱۴۰۱، امینه محمد، معاون دبیرکل سازمان ملل، از افغانستان بازدید کردند. محمد بن عبدالرحمن آل ثانی بار دیگر در ۲۲ ثور ۱۴۰۲ به کابل آمد. در ادامه، عبدالله عارفوف، نخست‌وزیر ازبکستان در ۲۷ اسد ۱۴۰۳، سید عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران در ۷ دلو ۱۴۰۳، سریک ژومانگارین، معاون نخست‌وزیر قزاقستان در ۱ ثور ۱۴۰۴، و تام فلچر، معاون دبیرکل سازمان ملل در امور بشردوستانه در ۷ ثور ۱۴۰۴ به این کشور سفر کردند. همچنین، محمد اسحاق دار، وزیر خارجه و معاون نخست‌وزیر پاکستان، و بختیار سعیدوف، وزیر خارجه ازبکستان، هر دو در ۲۶ سرطان ۱۴۰۴، و مرات نورتلیو، وزیر خارجه قزاقستان در ۲۰ سرطان ۱۴۰۴ از کابل دیدن کردند.
در همین مدت، مقام‌های ارشد امارت اسلامی نیز به خارج سفر کرده‌اند. از جمله: ملا محمد حسن، رییس‌الوزرا؛ عبدالغنی برادر و عبدالسلام حنفی، معاونان ریاست‌الوزرا؛ سراج‌الدین حقانی، سرپرست وزارت داخله؛ محمد یعقوب مجاهد، سرپرست وزارت دفاع؛ امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه؛ نورالدین عزیزی، سرپرست وزارت صنعت و تجارت؛ هدایت‌الله بدری، سرپرست وزارت معادن و پترولیم؛ عبدالحکیم شرعی، سرپرست وزارت عدلیه؛ خیرالله خیرخواه، سرپرست وزارت اطلاعات و فرهنگ؛ عبدالحق وثیق، رییس عمومی استخبارات؛ ندا محمد ندیم، سرپرست وزارت تحصیلات عالی و حبیب‌الله آغا، سرپرست وزارت معارف.
امیر خان متقی سرپرست وزارت خارجه در اول اسد ۱۴۰۴ در نشست تشریح دستاوردهای یک ساله اداره‌های امارتی گفت که تلاش برای به‌رسمیت‌شناسی، تماس و تعامل بیشتر و فعال با کشورهای جهان در صدر اولویت‌های کاری امارت اسلامی قرار دارد. او در این نشست افزود: «تمرکز اساسی وزارت امور خارجه در آینده، ادامۀ تلاش ها در راستای به رسمیت شناختن امارت اسلامی توسط کشورهای منطقه، پیشرفت و تداوم تماس ها با کشورهای غربی از راه میکانیزم های دوجانبه و چندجانبه، آغاز همکاری های عملی در روابط دوجانبه و فعال سازی سایر نمایندگی های دیپلوماتیک می باشد.»
امیدها و چالش‌ها
چهار سال از بازگشت امارت اسلامی به قدرت گذشت؛ سال‌هایی که برای مردم افغانستان با امید و چالش همراه بود. امارت اسلامی در این مدت، با تأمین امنیت، کاهش قابل‌ملاحظه کشت مواد مخدر و پیگیری پروژه‌های بزرگ اقتصادی، گام‌هایی برای تثبیت حاکمیت خود برداشت. اما این مسیر چالش‌هایی نیز داشت: تحریم‌های بین‌المللی، مسدود شدن ذخایر ارزی، و عدم به رسمیت شناختن از سوی اکثر کشورهای جهان. با این حال، پیشرفت‌هایی در دیپلماسی با کشورهایی مانند روسیه، چین و همسایگان منطقه‌ای، نشانه‌هایی از گشایش در روابط خارجی را نوید می‌دهد.