پس از تشدید تنشهای مرزی میان افغانستان و پاکستان و مسدودشدن مسیرهای ترانزیتی، رهبری اقتصادی امارت اسلامی سیاست تازهای را در پیش گرفته است که بسیاری آن را عبور از انحصار راههای پاکستانی و گسترش گذرگاههای بدیل تجارتی توصیف کردهاند. این سیاست از ۲۱ عقرب، زمانی که ملا عبدالغنی برادر معاون اقتصادی ریاستالوزرا در یک نشست، تاجران افغان را به استفاده فوری از مسیرهای جایگزین فراخواند، وارد مرحله اجرایی شد و طی سه هفته اخیر با چندین سفر خارجی مقامهای امارت اسلامی و ورود هیئتهای مختلف منطقهای به کابل دنبال شده است.
دستور آغاز چرخش در سیاست تجارتی کابل
ملا عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی رییسالوزرا، به تاریخ (۲۱ عقرب ۱۴۰۴) در دیدار با تاجران و صنعتکاران تأکید کرد که تجارت افغانستان نباید به مسیرهای پاکستان وابسته بماند. او گفت مسدودسازیهای مکرر مرزی و استفاده سیاسی اسلامآباد از تجارت، تاجران افغان را متضرر کرده و ایجاب میکند که واردات، بهویژه دارو، به سمت کشورهای دیگر منتقل شود. نورالدین عزیزی، وزیر صنعت و تجارت، نیز در همین نشست تصریح کرد که «افغانستان صدها راه بدیل دارد» و بدون تضمینهای قوی، تجارت با پاکستان ادامه نخواهد یافت.
سفرهای پیدرپی مقامهای افغانستان برای فعالسازی مسیرهای بدیل
در پی دستور جستجوی و تقویت راههای بدیل، نورالدین عزیزی وزیر صنعت و تجارت امارت اسلامی به تاریخ (۲۴ عقرب ۱۴۰۴) در رأس یک هیئت بلندپایه به ایران سفر کرد. او از بندر چابهار بازدید نمود و در نشست مشترک اقتصادی هیرمند شرکت کرد. مقامهای سیستانوبلوچستان گسترش همکاریهای اقتصادی و فرهنگی را لازمه توسعه پایدار منطقه دانستند. محور گفتوگوها افزایش استفاده از بندرهای چابهار و بندرعباس و بررسی ظرفیتهای دو طرف برای تقویت ترانزیت بود.
عزیزی چند روز (۲۸ عقرب ۱۴۰۴) بعد وارد دهلینو شد و از سوی وزارت خارجه هند بهطور رسمی استقبال گردید. هدف این سفر فعالسازی بندر چابهار، جلب سرمایهگذاری هندی و توسعه روابط ترانزیتی عنوان شد. هیئت امارت اسلامی با وزیران، تاجران و سرمایهگذاران هندی دیدار کرد. این سفر در حالی صورت گرفت که تجارت با پاکستان بهدلیل انسداد گذرگاههای مرزی به پایینترین سطح چند سال اخیر رسیده است.
همچنین، وزیر صنعت و تجارت به دعوت رسمی ترکیه برای حضور در نشست وزیران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به تاریخ (۴ قوس ۱۴۰۴) عازم ترکیه شد. او در نمایشگاه حلال ۲۰۲۵ نیز شرکت کرد و در دیدار با سکتور خصوصی ترکیه بر جلب سرمایهگذاری، توسعه همکاریهای تجارتی و افزایش سهم افغانستان در کریدورهای منطقهای تأکید نمود.
احیای گذرگاهها و امضای توافقنامههای تازه با کشورهای منطقه
از سوی هم، چند روز پیش (۱۲ قوس ۱۴۰۴) گذرگاه ترمذ–حیرتان پس از چهار سال دوباره باز شد. اوزبیکستان که در سال ۲۰۲۱ به دلیل نگرانیهای امنیتی مرز را بسته بود، اکنون برای تسهیل رفتوآمد و افزایش تجارت با افغانستان آن را گشوده است. هدف این اقدام، رساندن صادرات به ۲٫۵ میلیارد دالر تا سال ۲۰۲۶ گفته شده است. شهروندان دو کشور میتوانند عبور کنند اما همچنان نیاز به ویزا دارند. مبادلات تجاری دو طرف در ده ماه نخست سال جاری به ۱٫۳ میلیارد دالر رسیده که نسبت به سال گذشته ۴۶٫۷ درصد رشد داشته است.
پس از آنکه دستور ممنوعیت واردات دارو از پاکستان صادر شد، دو هفته پیش، تفاهمنامهای به ارزش ۱۰۰ میلیون دالر میان شرکت رئوفی از افغانستان و زایدوس لایفساینسز از هند در بخش دارو در دبی امضا شد. بر اساس این توافق، ادویه هندی ابتدا به افغانستان صادر و سپس نمایندگی این شرکت در افغانستان ایجاد و تولید دارو آغاز خواهد شد. این اقدام پس از سفر هیئت عالیرتبه امارت اسلامی به هند برای جلب سرمایهگذاری در سکتور دارو صورت گرفته است.
سپس در ادامه پالیسی امارت اسلامی برای خودکفاسازی افغانستان در بخش تولید دارو؛ سیزدهمین نمایشگاه «صحت افغان» با حضور تولیدکنندگان داخلی و شرکتهای طبی از ایران، هند، اوزبیکستان و قرقیزستان در کابل آغاز شد. به گفته مسوولان در این نمایشگاه سهروزه، بیش از ۳۰۰ غرفه محصولات طبی و دارویی به نمایش گذاشته شد. مسوولان وزارت صحت عامه در مراسم گشایش این نمایشگاه، از افزایش تولیدات داخلی و فعالیت بیش از ۱۰۰ فابریکه تولید دارو در کشور خبر دادند. شرکتکنندگان، هدف این نمایشگاه را معرفی محصولات صحی افغانستان، جذب سرمایهگذاری و بهبود تعاملات تجارتی در بخش دارو عنوان کردند.
در ادامه همین تلاشها، هیئت ایرانی به رهبری معاون وزارت جهاد کشاورزی این کشور به تاریخ (۱۰ قوس ۱۴۰۴) وارد کابل شد و با معاون وزارت کشاورزی امارت اسلامی دیدار کرد. دو طرف درباره توسعه صادرات و واردات محصولات زراعتی و دامی، سرمایهگذاری مشترک، تبادل تجربیات فنی، پروژههای تولیدی و افزایش همکاریهای آموزشی توافق کردند. تمرکز نشست بر محصولات پنبه، غله، میوه، تولید گوشت و ایجاد مراکز پرورش دام بود.
در تازهترین مورد، محمدرضا عارف معاون رئیسجمهور ایران اعلام کرد که برنامه جامع توسعه روابط ایران و افغانستان باید ظرف یک ماه نهایی شود. او تأکید کرد که سرمایهگذاران افغان در اولویت قرار دارند و همکاریهای علمی، آموزشی و فرهنگی باید در قالب این برنامه دنبال شود. وی گفت پیامهای ردوبدلشده نشان میدهد کابل نیز اراده جدی برای گسترش روابط دارد.
پیامدهای ژئواقتصادی تغییر جهت کابل از پاکستان
در همین حال، کارشناسان اقتصادی میگویند تغییر جهت کابل میتواند وابستگی اقتصادی تاریخی افغانستان به پاکستان را کاهش دهد و فضای تصمیمگیری اقتصادی را از فشارهای سیاسی اسلامآباد آزاد سازد. این تغییر، ظرفیت ایجاد یک استقلال نسبی تجاری را دارد. به باور آنان، بستهشدنهای پیدرپی مرز، توقف کانتینرها و افزایش هزینههای گمرکی از ابزارهای فشار پاکستان بوده است و ایجاد مسیرهای بدیل این ابزار را کماثر میکند و انعطافپذیری افغانستان را در برابر تنشهای سیاسی بالا میبرد.
دسترسی همزمان به بندرهای ایران، هند و ترکیه برای افغانستان یک فرصت رقابتی ایجاد میکند. تحلیلگران اقتصادی میگویند که تنوعبخشی واردات و صادرات، باعث کاهش قیمتها، افزایش کیفیت و گسترش دامنه انتخاب بازرگانان میشود.
شماری از آگاهان معتقدند که با گسترش تجارت از چابهار، افغانستان به شبکه گستردهای از مسیرهای دریایی و زمینی متصل میشود. این مسیر میتواند افغانستان را به هند، خلیج فارس، آسیای میانه و حتی اروپا وصل کند. به باور آنان، این دسترسی برای صادرات سنگهای قیمتی، میوه خشک، زراعت و تولیدات کوچک اهمیت بنیادین دارد. در نگاه تحلیلگران، افغانستان بهدلیل موقعیت ژئواستراتژیک میتواند حلقه اتصال آسیای مرکزی، ایران و هند شود. در صورت سرمایهگذاری در جادهها و خطوط ریلی، کشور توانایی تبدیلشدن به گذرگاه مهم منطقهای را دارد.
شماری از آگاهان سیاسی، میگویند که وابستگی به تنها یک مسیر، هزینههای سیاسی و اقتصادی قابل توجهی برای افغانستان ایجاد کرده است. استفاده چندمسیره میتواند فشارهای ناشی از انسداد راهها یا فشارهای سیاسی را کاهش داده و یک انعطافپذیری ساختاری ایجاد کند.
از سوی هم، برخی کارشناسان میگویند پاکستان در حال از دستدادن بازار افغانستان است؛ بازاری که برای دههها یکی از مهمترین مقاصد صادراتی آن کشور بود. افزون بر این، انسداد مسیرها باعث شده پاکستان نقش ترانزیتی خود به آسیای میانه را نیز از دست بدهد؛ امری که زیانهای راهبردی برای اسلامآباد دارد.
تحرکات اخیر امارت اسلامی بیانگر آغاز یک چرخش اقتصادی مهم است، چرخشی که در نگاه آگاهان اقتصادی آنرا فاصلهگیری تدریجی از انحصار مسیرهای تجارتی پاکستان و حرکت بهسوی شبکهای گسترده از مسیرهای بدیل توصیف میکنند. این رویکرد اگر با توسعه زیرساختها و توافقات پایدار همراه شود، میتواند افغانستان را در موقعیت یک بازیگر فعال اقتصادی قرار دهد و از آسیبپذیری تاریخی کشور در برابر فشارهای سیاسی بیرونی بکاهد. این تغییر مسیر هم فرصتساز است و هم چالشزا؛ اما اجماع نظر کارشناسان اقتصادی نشان میدهد که ادامه آن میتواند به تقویت ثبات اقتصادی، کاهش هزینهها و گسترش حضور افغانستان در شبکه تجارت منطقه کمک کند.