دیدار اخیر سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران با امام‌علی رحمان، رییس جمهور تاجیکستان، فرصتی را برای تبادل‌نظر درباره مسایل منطقه‌ای، به ویژه وضعیت افغانستان فراهم کرده‌است. این گفت‌وگوها در حالی انجام شد که هر دو کشور درباره وضعیت افغانستان در برخی مسایل دارای دیدگاه مشترک اند، اما در برخی موارد اختلاف‌نظر دارند. در این یادداشت به بررسی همکاری‌های منطقه‌ای ایران و تاجیکستان برای تقویت ثبات در افغانستان، دیدگاه‌های مشترک و متفاوت این دو کشور درباره تحولات کشور و همچنان پتانسیل همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی با افغانستان پرداخته می‌شود تا نقش این دو بازیگر کلیدی در شکل‌دهی به آینده‌ای باثبات‌تر برای منطقه روشن شود.
دیدار عباس عراقچی با امام‌علی رحمان
افغانستان به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود در قلب آسیا، نقطه اتصال آسیای مرکزی، جنوبی و غربی است و همواره به عنوان چهارراه راهبردی منطقه شناخته می‌شود، به دلیل همین جایگاه ژیوپلیتیکی همواره در کانون گفت‌وگوها و محاسبات راهبردی مقام‌های کشورهای همسایه قرار داشته است، هر بار که رهبران منطقه با یکد‌یگر دیدار می‌کنند مساله افغانستان به عنوان یکی از محورهای اصلی گفت‌وگو، به ویژه در ابعاد امنیتی، سیاسی و انسانی، در دستور کار آنان قرار می‌گیرد. در تازه‌ترین مورد هم، سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در سفرش به تاجیکستان روز (چهارشنبه، ۸ اسد) با امام‌علی رحمان، رییس جمهور این کشور دیدار کرده‌است. بر اساس بیانیه‌ای وزارت خارجه ایران، وضعیت افغانستان، در کنار رویدادهای جاری در قفقاز، آسیای مرکزی و غرب آسیا، یکی از محورهای اصلی تبادل‌نظر وزیر خارجه ایران و رییس جمهور تاجیکستان بوده است.
هرچند جزییات بیشتر گفت‌وگوهای این دو مقام ارشد ایران و تاجیکستان در پیوند به افغانستان منتشر نشده، اما شماری از تحلیل‌گران مسایل سیاسی معتقدند که همکاری‌های منطقه‌ای برای تامین ثبات در افغانستان یکی از مهم‌ترین محورهای مشترک سیاست خارجی ایران و تاجیکستان است، چرا که هردو کشور امنیت خود را در گرو صلح پایدار در افغانستان می‌دانند.
همکاری‌های منطقه‌ای برای ثبات افغانستان
ایران و تاجیکستان به دلیل اشتراکات فرهنگی، زبانی و تاریخی با افغانستان، ظرفیت بالایی برای ایفای نقش مثبت در ثبات کشور دارند، هردو کشور به عنوان همسایگان آسیب‌پذیر از ناامنی و افراط‌گرایی، منافع مشترکی در مهار تروریزم، قاچاق مواد مخدر و بی‌ثباتی منطقه‌ای دارند که می‌تواند زمینه‌ساز همکاری امنیتی و اطلاعاتی باشد. حمایت مشترک ایران و تاجیکستان از یک افغانستان با ثبات در هماهنگی با دیگر بازیگران منطقه‌ای مانند چین، روسیه و هند، می‌تواند به ثبات منطقه‌ای کمک کند. این دو کشور همچنان می‌توانند با بهره‌گیری از نهادهای منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای یا اکو، افغانستان را از انزوای کامل نجات داده و مسیر بازگشت به تعامل بین‌المللی را هموار کنند. آگاهان مسایل سیاسی تاکید می‌کنند که موفقیت این نقش وابسته به تعامل هدف‌مند، پرهیز از رویکردهای رقابتی و تمرکز بر راه‌حل‌های منطقه‌ای مسالمت‌آمیز است.
حمیدالله مفید، آگاه مسایل سیاسی به خبرگزاری آفاق گفت: «ایران و تاجیکستان با توجه به پیوندهای فرهنگی و دیدگاه‌های سیاسی که در قبال افغانستان دارند، اگر بخواهند می‌توانند به عنوان بازیگر مهم در ایجاد اجماع منطقه‌ای برای ثبات بیشتر افغانستان عمل کنند.»
دیدگاه ایران و تاجیکستان در مورد افغانستان
کشورهای ایران و تاجیکستان در قبال قضایای افغانستان دیدگاه‌هایی دارند که هم‌زمان جنبه‌های مثبت و منفی را در خود جای داده‌اند؛ هر دو کشور خواهان ثبات و مبارزه با افراط‌گرایی اند و همچنان می‌خواهند که در افغانستان حکومتی بر سر اقتدار باشد که قابل قبول همه‌ی مردم افغانستان باشد. در کنار این و با توجه به پیوندهای فرهنگی، زبانی و تاریخی، تهران و دوشنبه ظرفیت بالایی برای ایفای نقش سازنده در افغانستان دارند. حرف قابل تامل دیگر این است که ایران در طول سال‌های متمادی با پذیرش میلیون‌های مهاجر از افغانستان و تاجیکستان با حمایت از جامعه فارسی‌زبان افغانستان، در حوزه انسانی نیز نقش فعالی ایفا کرده‌اند. اما در عین حال، تفاوت رویکرد این دو کشور در تعامل رسمی با امارت اسلامی باعث شده همکاری‌های‌شان در مورد افغانستان هماهنگ و یک‌چارچه نباشد. ایران گرایش بیشتری به تعامل با امارت اسلامی نشان داده، در حالی که تاجیکستان موضع سخت‌گیرانه‌تری اتخاذ کرده است؛ به باور کارشناسان امور این اختلافات می‌تواند تاثیرگذاری منطقه‌ای آن‌ها را کاهش دهد، مگر آنکه با گفت‌وگو و تنظیم راهبرد مشترک، به هماهنگی بیشتر برسند.
شیرآقا بیان‌زی، تحلیل‌گر مسایل افغانستان در گفت‌وگو با خبرگزاری آفاق گفت: «پس از آنکه روسیه روابط خود را با به‌رسمیت‌شناختن امارت اسلامی به بالاترین سطح رساند، حالا تاجیکستان نیز به‌گونه جبری راهکار روسیه را در پیش گرفته و نسبت به گذشته در رویکرد خود در قبال امارت اسلامی تغییر وارد کرده، ایران نیز که در جنگ با اسراییل قرار دارد، می‌خواهد با حاکمیت فعلی افغانستان دوستی برقرار کند.»
همکاری اقتصادی و فرهنگی با افغانستان
همان گونه که در بالا نیز گفته شد، ایران و تاجیکستان به دلیل اشتراکات زیادی که با افغانستان دارند، این اشتراکات باعث روابط عمیقی در زمینه‌های همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی گسترده‌ی شده است. در حوزه اقتصادی، ایران از طریق پروژه‌هایی مانند خط آهن خواف – هرات، به دنبال تقویت ترانزیت منطقه‌ای و اتصال به بازارهای آسیای مرکزی از طریق افغانستان است که این امر به نفع هر سه کشور خواهد بود. تاجیکستان نیز با امضای توافق‌نامه‌های انرژی، مانند قرارداد ۵۰۰ میلیون دالری برای انتقال برق از تاجیکستان و قرقیزستان به افغانستان، به توسعه زیرساخت‌های انرژی منطقه کمک کرده است. هرچند تاجیکستان در بخش سیاسی با حکومت سرپرست افغانستان روابط قناعت‌بخشی ندارد و گاه‌گاهی چهره‌های سیاسی مخالف امارت اسلامی را نیز در خاکش جا می‌دهد، اما این کشور در زمینه انتقال کالاهای تجاری و ترانزیتی روابط را با کابل ادامه داده است. شماری از کارشناسان مسایل سیاسی به این باور اند که تاجیکستان به عنوان همسایه‌ی هم‌زبان افغانستان باید روابط دیپلماتیک خود را با حاکمیت فعلی در افغانستان گسترش دهد، تا این روابط باعث بهبود امنیت منطقه‌ای، توسعه اقتصادی و گسترش تبادلات فرهنگی شود. آنان همچنان تاکید می‌کنند که تعامل نزدیک‌تر تاجیکستان با حکومت سرپرست افغانستان می‌تواند در مقابله با تهدیدات مشترک امنیتی موثر باشد و پیوندهای تاریخی و زبانی دو کشور را بیش از پیش مستحکم بسازد.
در حوزه فرهنگی، ایران از طریق بازسازی اماکن تاریخی مانند آرامگاه رودکی در تاجیکستان و حمایت از رویدادهای فرهنگی مشترک، نفوذ فرهنگی خود را در منطقه تقویت کرده و این اقدامات به طور غیرمستقیم بر حفظ هویت زبان فارسی در افغانستان نیز تاثیر مثبت دارد. تاجیکستان نیز با برگزاری هفته‌های فرهنگی و تبادلات آموزشی، مانند میزبانی از دانش‌جویان افغانستان، به گسترش پیوندهای فرهنگی با افغانستان کمک می‌کند. هر دو کشور در نشست‌های منطقه‌ای بر تقویت همکاری‌های فرهنگی و اقتصادی با افغانستان تاکید کرده‌اند. در مجموع، همکاری‌های ایران و تاجیکستان با افغانستان نه‌تنها به نفع اقتصاد و فرهنگ منطقه است، بلکه به ایجاد ثبات و همگرایی در آسیای مرکزی نیز کمک می‌کند.
نقش تاجیکستان و ایران در ثبات منطقه‌ای
تاجیکستان و ایران به عنوان دو کشور مهم منطقه‌ای، نقش کلیدی در برقراری ثبات در آسیای مرکزی و جنوب غرب آسیا دارند. ایران با موقعیت ژئوپلیتیک ویژه، توان تاثیرگذاری در خلیج فارس، افغانستان و آسیای مرکزی را دارد و از طریق دیپلماسی فعال، تلاش می‌کند تنش‌ها را کاهش داده و همکاری‌های منطقه‌ای را گسترش دهد. تاجیکستان نیز به دلیل پیوندهای فرهنگی و زبانی با کشورهای همسایه، به ویژه افغانستان، می‌تواند به عنوان پل ارتباطی فرهنگی و سیاسی در منطقه عمل کند. هر دو کشور با اشتراکات در نگرانی‌های امنیتی مانند افراط‌گرایی، قاچاق و مهاجرت، زمینه‌ساز ایجاد اجماع منطقه‌ای برای مقابله با تهدیدات مشترک اند. کارشناسان حوزه سیاست به این عقیده اند که همکاری نزدیک میان تهران و دوشنبه، به ویژه در حوزه افغانستان، می‌تواند هم به صلح پایدار در این کشور کمک کند و هم موجب افزایش انسجام و امنیت در کل منطقه ش
نگرانی افغانستان از فعالیت برخی گروه‌های افراطی در تاجیکستان
افغانستان از ناحیه فعالیت برخی گروه‌های افراطی مستقر در تاجیکستان که گاه از طریق مرزها وارد خاک افغانستان می‌شوند، نگرانی‌های جدی امنیتی دارد. شماری از اتباع تاجیکستان در سال‌های اخیر جذب گروه داعش در شمال افغانستان شده‌اند و در عملیات‌های خرابکارانه نقش داشته اند. کارشناسان حوزه سیاست به این باور اند که ادامه این روند می‌تواند ثبات مرزی و امنیت داخلی افغانستان را تهدید کند. به همین دلیل از تاجیکستان انتظار می‌رود که در مهار فعالیت‌های افراط‌گرایانه همکاری نزدیک‌تری با افغانستان داشته باشد و از جذب جوانانش به گروه‌های هراس‌افگن جلوگیری کند. همکاری‌های اطلاعاتی و امنیتی بین دو کشور نیز می‌تواند از گسترش این تهدیدات فرامرزی جلوگیری کرده و به امنیت پایدار در منطقه کمک کند.
محمد یاسین حبیب، آگاه مسایل سیاسی به خبرگزاری آفاق گفت: «به همگان مشهود است که در این اواخر شماری از افراد تاجیکستانی در چوکات گروه داعش، تلاش کرده اند که تحرکات خرابکارانه در افغانستان داشته باشند، اما ما دیدیم که از سوی نیروهای امنیتی امارت اسلامی سرکوب شدند. از حکومت برادر تاجیکستان تقاضا داریم که به این گروه‌های اجازه ندهد، زیرا آنان نه‌تنها که برای افغانستان، بلکه برای دولت تاجیکستان نیز زیان‌بار است.»
جمع‌بندی
در پایان این‌گونه می‌توان گفت که با توجه به تحولات اخیر و دیدار مقام‌های ارشد ایران و تاجیکستان، روشن است که افغانستان همچنان یکی از محورهای اصلی گفت‌وگوهای منطقه‌ای باقی مانده است. در حالی که ایران و تاجیکستان در برخی موضوعات افغانستان دیدگاه مشترک دارند، وجود اختلاف‌نظرها نیز مانع شکل‌گیری یک رویکرد هماهنگ نشده است. از سوی دیگر، نگرانی‌های امنیتی کابل از فعالیت گروه‌های افراطی با ریشه در تاجیکستان، از جمله جذب برخی اتباع تاجیکستان در صفوف داعش، اهمیت افزایش همکاری‌های امنیتی را برجسته می‌کند. در این چارچوب نیاز است که کشورهای منطقه، به ویژه ایران و تاجیکستان، سطح روابط دیپلماتیک خود با افغانستان را تا بالاترین سطح ممکن گسترش دهند؛ زیرا چنین تعاملی نه‌تنها به سود امنیت و منافع ملی همین کشورها است، بلکه به افغانستان نیز فرصت می‌دهد تا از انزوای سیاسی خارج شده و مسیر توسعه، رفاه و آرامش برای مردمش هموار شود.
