شب یلدا یکی از با پیشینهترین جشنهای ایران باستان است که هرسال در کشورهای حوزۀ زبان فارسی مانند ایران، افغانستان و تاجیکستان تجلیل میشود. درجمهوری آذربایجان، پاکستان، کردستان عراق، ترکمنستان و سایر کشورهاییکه با حوزۀ تمدنی فارسی اشتراکات فرهنگی دارند نیز، شب یلدا یا چلهشب تجلیل میشود. این جشن را مردم معمولا از غروب آفتاب 30 قوس/آذر تا طلوع آفتاب روز اول جدی/دی که درازترین و تاریکترین شب سال به حساب میرود، زنده میدارند. درگذشتهها درافغانستان تجلیل از شب یلدا بیشتر جنبۀ خانوادگی و غیر رسمی داشت. خانوادهها با فراهمکردن سفرۀ ساده و سبک با میوههای ترجیحا سرخرنگ مثل انار، تربوز/هندوانه، میوههای خشک و خواندن حافظ، شاهنامه و بازگوکردن قصهها و افسانههای مردمی، این شب را روز میکردند اما در سالهای پسین آیینهای شب یلدا درافغانستان و کشورهای دیگر، مقداری توسعه یافته و تجلیل آن از مراسم سنتی – خانوادگی به همایشها و شب نشینی های رسمی و مدرن ترن تبدیل شده که شایع ترین نوع آن برگزاری مجلسهای شعرخوانی است.
تبارشناسی واژه یلدا و پیشینۀ آن
تبارشناسی واژۀ یلدا نشان میدهد که این واژه در اصل سریانی و به معنای زایش است. گفته شده که چون این شب را به شب تولد حضرت مسیح تطبیق میکردند نامش را «یلدا» گذاشتند، درست مانند «میلاد» عربی. اما این استدلال، به نظر درست نمیآید، چون پژوهشها شب تولد مسیح علیه السلام را غیر از این شب، مثلا: 25 دسامبر تثبیت کردهاند و نیز پژوهشهایی پیشینۀ «شب یلدا» را به 500 سال پیش از میلاد رساندهاند. شاید شب زایش مهر یا خورشید، موجهتر باشد. چون پس از این شب، روزها شروع به درازشدن میکنند و آفتاب که نماد روشنی و خیر بوده، بر تاریکی که نماد شر بوده چیره میشود. گویا شب یلدا با بلندیِ خود واپسین سنگر ایستادگی نیروی روشنایی علیه تاریکی است که آن شب را با افروختن آتش و روشنی، روز میکنند. در ادبیات فارسی، تاریکی شب یلدا و درازی آن مجازها، استعارهها و تشبیهات ظریفی را شکل داده که اینجا در صدد پرداختن به آن نیستیم. پس سریانیبودنِ واژۀ «یلدا» از کجا آمده؟ برخی باستانشناسان اذعان کردهاند که «شب یلدا» در روزگار داریوش اول، از گاهشمار بابلیان و مصریان، وارد تقویم رسمی ایران باستان شده و ایرانیان این جشن را وارد ایین زردشت نموده بومیاش کرده اند که در این صورت جنبۀ دینی آن منتفی میشود.
تجلیل شب یلدا از دیدگاه اسلام
در سالهای اخیر در حلقات دینی افغانستان تجلیل از شب یلدا، جدلبرانگیز بوده و موافقان و مخالفانی داشته که در اینجا فشردۀ دیدگاههای هردو گروه میآوریم:
دیدگاه مخالفان
مخالفان دینی تجلیل جشن «شب یلدا» بدین باور هستند که تجلیل از هرنوع جشنی که ریشه در آیین زردتشی، بودایی و دیگر ادیان قبل از اسلام دارد، حرام و نوعی بدعت در دین به شمار می رود. چون این کار شباهت و تقلید از مراسم مذهبی غیر مسلمانان است. آنان با استدلال به حدیث «مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَإنَّهُ مِنْهُمْ». (یعنی کسی که خود را شبیه هر قومی ساخت، پس او از جنس آنان است)، تجلیل از شب یلدا را شباهت با غیر مسلمانان و ناجایز میدانند. خوانش این گروه از حدیث فوق اینست که پیامبر مسلمانان را از هرنوع شباهت فکری، اعتقادی، اخلاقی و رفتار، منع کرده است. از نظر این گروه، حدیث فوق شباهت و همانندی ظاهری را نیز شامل میشود، پس مسلمانان نباید در آداب ظاهری نیز از غیر مسلمانان تقلید نکنند. به باور آنان شب یلدا که اکثرا با افروختن آتش و نشستن پیرامون آن برگزار میشود، در حقیقت نسخهای از مراسم آتشپرستی است که در آیین زردشت وجود داشت و به نیت تعظیم آتش، برگزار میشده است؛ چیزی که با عقیدۀ اسلامی کاملا در تناقض است. و نیز میگویند که در این شب، کارهای خلاف ارزشهای دینی و اخلاقی از برگزارکنندگان و اشتراک کنندگان سر میزند، لذا نباید برگزار شود.
دیدگاه موافقان
موافقان تجلیل از «شب یلدا» به این باور هستند که تجلیل از جشنهایی مثل شب یلدا و هر مناسبتی که ریشه در فرهنگهای پیش از اسلام دارند، به شرطیکه جنبۀ تَعَبُّدِی نداشته باشد، در دایرۀ مباح قرار میگیرد. آنان حدیث «مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَإنَّهُ مِنْهُمْ» را مطلق نمیدانند و در توضیح آن میگویند: واژۀ «تَشَبَّهَ» در صرفِ عربی از باب «تَفَعُّل» است و کلمههایی در این ساختار زبانی قرار میگیرند، نوعی معنای تکلُّف را با خود دارند، پس معنای حدیث این است: اگر کسی خود را عمدا و آگاهانه، در رفتار، کردار و باورهایش به غیر مسلمانان شبیه سازد آنگاه حدیث فوق مصداق پیدا میکند در حالیکه در هیچ یک از چنین جشن های باستانی، مردم به منظور احیای باورهای قبل از اسلام نمیروند، تنها به جنبۀ تفریحی آن توجه دارند. چه بسا که به لحاظ تاریخی – اسطورهای، باستان شناسان رد پای شب یلدا را در اسطورههای بابلی و مصری یافتهاند که به وسیلۀ ایرانیان وارد آیین زردشت شده؛ چیزیکه جنبۀ دینی – مذهبیاش را نفی میکند. اما این استدلال که به دلیل انجام کارهای غیر اخلاقی در این جشن، نباید تجلیل شود، قناعت بخش نیست، زیرا چنین رفتارها، چه در شب یلدا یا هر مناسبت دیگر، عمل شخصی است و نمیتواند مایۀ استدلال برای حرمت و ممانعت شود.
آز آنچه گفته آمد، شب یلدا یکی از جشنهای کهن ایرانیان بوده که در دورههای مختلف تاریخی و تمدنی، جایگاه خود را در عمق جامعه و فرهنگ حوزۀ تمدنی ما- از دورۀ زردشت تا دورۀ اسلامی- تا به امروز خود را حفظ کرده است. آیینهای مربوط به تجلیل از شب یلدا به ویژه پس از دورۀ اسلام، جنبۀ نمادین و فرهنگی داشته و هیچگاه به هدف احیای مراسم مذهبی پیش از اسلام برگزار نشده است و نمیشود. حضور مجازی و استعاری «شب یلدا» در سرودههای بزرگانی مثل فردوسی، مولانا، سعدی، حافظ، سنایی و سایر سخنوران پارسیگو، بیانگر اهمیت نمادین این جشن در حوزۀ فرهنگی ما است، چون هرکدم این بزرگان شخصیتهای وارسته، متلزم به دین و عارف بودند و در مسایل اعتقادی حساس. پس ما چرا به این جشن، نگاه فرهنگی و نمادین نداشته باشیم؟