دوحه در کانون همبستگی و چالش‌های منطقه‌ای
نشست فوق‌العاده عربی-اسلامی در دوحه، قطر، که در ۱۴ و ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۵ برگزار شد، پاسخی به حمله بی‌سابقه اسرائیل به پایتخت قطر در ۹ سپتامبر بود. این حمله، که منجر به کشته شدن پنج عضو حماس و یک مقام امنیتی قطری شد، نه‌تنها نقض آشکار حاکمیت یک کشور عربی تلقی شد، بلکه زنگ خطری برای امنیت منطقه‌ای بود. این اجلاس، با حضور وزرای خارجه و رهبران کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی (۵۷ کشور) و اتحادیه عرب (۲۲ کشور)، فرصتی برای نمایش وحدت و همبستگی در برابر تجاوزات اسرائیل و حمایت از آرمان فلسطین فراهم کرد. با این حال، سؤال اساسی این است که آیا این نشست می‌تواند فراتر از بیانیه‌های محکومیت، به اقدامات عملی منجر شود؟
زمینه و دلایل برگزاری نشست
نشست دوحه در واکنش به حمله هوایی اسرائیل به محله‌ای مسکونی در دوحه برگزار شد که شامل محل اقامت هیئت مذاکره‌کننده حماس، مکتب‌ها و دفاتر دیپلماتیک بود. این حمله که در پیش‌نویس بیانیه این نشست، «هجوم بزدلانه و نامشروع» توصیف شده، نقض آشکار حاکمیت قطر و تلاش‌های میانجی‌گرانه این کشور برای آتش‌بس در غزه بود. نخست‌وزیر قطر، شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، در سخنرانی خود تأکید کرد: «جامعه جهانی باید از اعمال استانداردهای دوگانه خودداری و اسرائیل را مجازات کند.» این نشست همچنین با هدف رد تهدیدات مکرر اسرائیل برای حمله به دیگر کشورهای عربی و اسلامی و حمایت از حقوق فلسطینیان برگزار شد. حضور رهبرانی چندین کشور بزرگ اسلامی، نشان‌دهنده اهمیت این نشست در ایجاد جبهه‌ای متحد در برابر خودکامه‌گی‌های اسرائیل خوانده شده است.
محتوای پیش‌نویس بیانیه
پیش‌نویس بیانیه نشست، که در جلسه مقدماتی وزرای خارجه دیروز در ۱۴ سپتامبر تهیه شد، بر محکومیت قاطع حمله اسرائیل به قطر و اقدامات خصمانه آن، از جمله «نسل‌کشی، پاکسازی قومی، گرسنگی، محاصره و فعالیت‌های شهرک‌سازی» تأکید دارد. این سند خواستار محکومیت بین‌المللی تهدیدات اسرائیل و اتخاذ تدابیر بازدارنده شده و حمله به قطر را «خصومتی علیه تمامی کشورهای عربی و اسلامی» توصیف کرده است. در بخشی از این پیش‌نویس آمده است: «تجاوز اسرائیل علیه قطر و اقدامات خصمانه مداوم آن، چشم‌انداز صلح و همزیستی در منطقه را تهدید می‌کند و تمام دستاوردهای روند عادی‌سازی روابط با اسرائیل را به خطر می‌اندازد.» این بیانیه همچنین از تلاش‌های میانجی‌گرانه قطر، مصر و امریکا در غزه حمایت کرده و نقش قطر در کمک‌های بشردوستانه را ستوده است.
انتقادات به پیش‌نویس
با وجود لحن قاطع پیش‌نویس، موجی از انتقادات در شبکه‌های اجتماعی و از سوی فعالان مطرح شده است. شماری از کاربران شبکه‌های اجتماعی، در کشورهای اسلامی این بیانیه را «ناامیدکننده و ضعیف» خوانده و معتقدند که «مناسب این اتفاق نیست و میزان خشم عمومی از حمله اسرائیل را بازتاب نمی‌دهد.» آن‌ها تأکید دارند که تکرار «لفاظی‌های سنتی» نمی‌تواند مانع تجاوزات اسرائیل شود و مردم خواستار تصمیمات عملی هستند. برخی تحلیلگران نیز هشدار داده‌اند که تمرکز صرف بر محکومیت کلامی، بدون اقدامات اجرایی، اعتبار سازمان‌های عربی-اسلامی را تضعیف می‌کند.
سناریوهای مطرح در نشست
در همین راستا، الجزیره در وب‌سایت خود نوشته است که نشست دوحه چندین سناریوی عملی را روی میز داشت که می‌تواند به‌عنوان ابزار فشار بر اسرائیل مورد استفاده قرار گیرد. به‌گفته‌ی این منبع، یکی از این سناریوها راه‌اندازی کارزارهای بین‌المللی و فعال‌سازی فشارهای دیپلماتیک برای انزوای سیاسی و اقتصادی تل‌آویو است. در کنار آن، توقف روند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی و اسلامی با اسرائیل به‌عنوان اهرمی دردناک مطرح شده، چرا که استراتژی تل‌آویو در سال‌های اخیر بر گسترش همین روابط استوار بوده است.
از دیگر سناریوهای مطرح، تحریم‌های اقتصادی و تجاری شامل قطع روابط اقتصادی، بستن مسیر کشتی‌های عازم اسرائیل و لغو توافق‌های تجاری است. همچنین فشار بر متحدان اسرائیل، به‌ویژه ایالات متحده که سیاست‌های متناقض آن انتقادهای گسترده‌ای برانگیخته، به‌عنوان گزینه‌ای دیگر مطرح شده است. در کنار این موارد، تقویت همکاری‌های امنیتی در قالب دفاع مشترک عربی–اسلامی برای مقابله با تهدیدات اسرائیل، از جمله نقض حریم هوایی، نیز در فهرست سناریوها قرار دارد. در همین پیوند، محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، تأکید کرده است: «کشورهای عربی و اسلامی اهرم‌های فشار زیادی دارند که می‌توانند برای توقف حملات اسرائیل استفاده کنند.»
سیاست‌های ضدونقیض امریکا و ضرورت بازنگری روابط
مواضع متناقض امریکا در قبال حمله اسرائیل به قطر، انتقادات گسترده‌ای را برانگیخته است. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور امریکا، قطر را «متحد بزرگ» خواند، اما همزمان از اسرائیل خواست «مراقب» باشد، بدون محکومیت صریح حمله. جی دی ونس، معاون او، در اظهاراتی دوپهلو، حمله را «مثبت» دانست، زیرا به گفته او «افراد بد» را هدف قرار داده، اما به نقض قوانین بین‌المللی و حاکمیت ملی قطر هیچ اشاره‌ای نکرد. مارکو روبیو، وزیر خارجه امریکا، نیز در سفر به اسرائیل از «حمایت کامل» از این رژیم سخن گفت. این مواضع نشان‌دهنده فقدان استراتژیک بودن روابط امریکا با کشورهای عربی است. در همین مورد، وب‌سایت العربیه تأکید کرد: «اعراب باید برای مقابله با سقوط اعتبار وعده‌های امنیتی امریکا آماده شوند و به سمت توافق‌های امنیتی با ترکیه و ایران حرکت کنند.» شماری از تحلیلگران بین‌المللی می‌گویند که این وضعیت، کشورهای عربی را بایست به این نتیجه رسانیده باشد که در روابط خود با واشنگتن، تجدیدنظر کنند.
از وحدت کلامی تا نیاز به اقدام عملی
نشست دوحه نمایشی از همبستگی بی‌سابقه کشورهای عربی و اسلامی در برابر تجاوز اسرائیل بود، اما به گفته‌ای آگاهان روابط بین‌الملل این وحدت کلامی به‌تنهایی کافی نیست. محکومیت‌های مکرر و ابراز نگرانی‌ها نتوانسته‌اند مانع اقدامات خصمانه و تجاوزکارانه اسرائیل شوند، که پس از غزه، لبنان، یمن و ایران، اکنون به قطر رسیده است. به نظر می‌رسد اکنون کشورهای اسلامی باید اقدامات عملی برای مهار اقدامات تجاوزگرانه رژیم اسرائیل انجام دهند. این اقدامات می‌توانند تحریم‌های اقتصادی هدفمند، فشار دیپلماتیک هماهنگ، و ارجاع پرونده به نهادهای بین‌المللی باشند. کشورهای عربی و اسلامی باید از این فرصت برای بازتعریف روابط خود با امریکا استفاده کنند و به سمت همکاری‌های امنیتی منطقه‌ای حرکت کنند. در غیر این صورت، تداوم بی‌عملی نه‌تنها اسرائیل را جسورتر می‌کند، بلکه اعتماد افکار عمومی جهان اسلام به رهبرانشان را تضعیف خواهد کرد. نشست دوحه می‌تواند نقطه عطفی باشد، به شرطی که از شعارزدگی به سوی اقدامات ملموس گام بردارد.