این روزها در کابل، هوا پر از دود و گرد و غبار است و نفس کشیدن سخت شده. همه میدانیم که این آلودگی به ریهها آسیب میزند، اما آیا میدانستید که به مغز و حافظه هم ضربه جدی وارد میکند؟ تحقیقات علمی نشان میدهد آلودگی هوا مثل یک سم برای مغز عمل میکند و میتواند باعث فراموشی، مشکلات یادگیری و حتی بیماریهایی مثل آلزایمر شود.
چطور آلودگی هوا به مغز آسیب میزند؟
ذرات خیلی ریز در هوا، مثل PM2.5 و نانوذرات، کوچکتر از آن هستند که بدن بتواند جلویشان را بگیرد. این ذرات:
- از راه بینی مستقیم به مغز میرسند و به بخشی به نام هیپوکامپ (که مسئول حافظه است) آسیب میزنند.
- باعث التهاب در مغز میشوند، سلولهای دفاعی مغز (میکروگلیا) را بیشفعال میکنند و مواد سمی تولید میکنند.
- سیستم پاکسازی مغز را مختل میکنند، که منجر به جمع شدن پلاکهای پروتئینی (شبیه به آلزایمر) میشود.
- گازهایی مثل اوزون (که از دود ماشینها تولید میشود) خطر آلزایمر را تا ۲۱۱ درصد افزایش میدهد (بر اساس مطالعهای در تایوان).
- رگهای خونی مغز را تنگ میکنند و باعث سکتههای کوچک و مشکلات عروقی میشوند.
این مکانیسمها از کمیسیون لنست (یک گروه علمی معتبر) تأیید شده و آلودگی را عامل قابل تغییر برای زوال عقل میدانند.
نتایج پژوهشها درباره کودکان و بزرگسالان
دانشمندان در مطالعات مختلف این اثرات را بررسی کردهاند:
- در کودکان: در شهرهایی با آلودگی بالا، مثل بارسلونا (پروژه BREATHE)، کودکان حافظه کاری ضعیفتری دارند و یادگیریشان کندتر است. حتی در مغز کودکان فوتشده در مناطق آلوده، علائم پیری زودرس دیده شده.
- در بزرگسالان: مطالعه دانشگاه پنسیلوانیا روی ۶۰۰ مغز نشان داد که هر میکروگرم افزایش PM2.5 در هوا، خطر آسیب آلزایمر را ۱۹ درصد بیشتر میکند. در مطالعه دیگری در وارویک، حتی با کنترل عوامل اقتصادی، آلودگی همچنان حافظه را ضعیف میکند.
- بهبود با کاهش آلودگی: در چین (از ۲۰۱۳)، کاهش ذرات هوا سرعت زوال شناختی سالمندان را کم کرد. در آمریکا (۲۰۲۱)، هوای پاکتر خطر دمانس را ۲۶ درصد کاهش داد.
- نکته جالب: در سگهای ولگرد مناطق آلوده (بدون تأثیر سبک زندگی انسانی)، پلاکهای آلزایمر مشابه انسانها پیدا شده، که ثابت میکند آلودگی عامل اصلی است.
- ترکیب آلودگی با صدا (مثل ترافیک) استرس را افزایش میدهد و آسیب را بدتر میکند. حتی هوای داخل خانه آلوده میتواند عملکرد مغز را تا ۶۱ درصد کاهش دهد (مطالعه هاروارد).
وضعیت در کابل: یک خطر جدی
در زمستان کابل، آلودگی بدتر میشود چون مردم زغال، پلاستیک و چوب میسوزانند و دود ماشینها زیاد است. سازمان ملل متحد (UNEP و WHO) هشدار داده که این آلودگی نه تنها بیماریهای تنفسی و سرطان ایجاد میکند، بلکه سالانه بیش از ۲۷ هزار مرگ ناشی از آلودگی هوای داخل و خارج در افغانستان رخ میدهد. یک مقام سازمان ملل گفته: “این ذرات یک حمله مستقیم به سلامت عمومی هستند.” در کابل، غلظت PM2.5 گاهی به سطوح خطرناک میرسد و بیمارستانها پر از بیماران تنفسی میشوند – و این میتواند به مغز هم آسیب بزند.
چطور از خودتان محافظت کنید؟
برای کاهش خطر:
- در روزهای آلوده، در خانه بمانید و پنجرهها را ببندید.
- از ماسکهای خوب مثل N95 استفاده کنید.
- غذاهای ضدالتهاب مثل میوه، سبزیجات و ماهی بخورید.
- از فیلترهای هوا در خانه استفاده کنید – مطالعات نشان میدهد این کار عملکرد مغز را بهتر میکند.